درختچه سماق؛ گياهي خودرو

سماق به عنوان يكي از گونه هاي گياهي جنگلي خودرو كه دست بشر در گسترش آن كمتر دخالت داشته، به شكل درختچه اي است كوهستاني كه ميوه‌هاي خوشه‌اي دارد، رنگ ميوه آن قرمز و قهوهاي و طعم آن گس است، ولي پس از رسيدن ترش مي شود.

اين گياه اغلب در مناطق مديترانه‌، جنوب ايتاليا و آسياي شرقي به ويژه در ايران ديده مي ‌شود و داراي انواع متنوعي است كه برخي از آنها نيز جنبه ‌تزييني دارد.

سماق داراي انواع مختلفي از جمله، سماق صمغي (در بعضي از باغات تهران و مناطقي از كشور ژاپن مي رويد)، سماق آمريكايي (در مناطقي از آمريكاي شمالي مي رويد)، سماق معمولي (مهمترين و پر رويش ترين درختچه سماق)، است.

سماق معمولي درختچه اي است كوهستاني با ميوه‌ هاي خوشه‌اي كه بومي نواحي مديترانه، جنوب ايتاليا و آسياي شرقي بخصوص ايران است.

اين محصول در ايران در نقاط استپي سلسله كوه‌هاي البرز و زاگرس در آذربايجان و خراسان و فارس و دامنه‌هاي جنوبي رشته كوههاي البرز، در دره‌هاي كرج و هراز، بين هزار تا هزار و ۷۰۰ متر، در ارتفاعات شيراز تا ۲۳ هزار متر ارتفاع از سطح دريا و در جنگلهاي ارسباران در ارتفاعات بين ۶۵۰ تا هزار و ۹۰۰ متر از سطح دريا ديده مي‌شود.

درختچه سماق، درختي كوچك پاست با ارتفاع سه متر و گاهي به چهار متر بالغ مي‌شود و شاخه‌هاي جوان و دمبرگ‌هاي آن را موهاي زبر پوشانيده است.

ميوه آن شفت كركدار قهوه‌اي مايل به ارغواني است، برگ‌هاي سماق داراي ۱۳ درصد مازوست بوده و در صنعت چرم‌سازي خصوصاً در مصر و يونان باستان بكار برده مي شد، ميوه سائيده شده آن نيز بعنوان چاشني غذا در منازل مصرف مي‌شود، از پوست آن هم رنگ زرد نارنجي به‌ دست مي‌آيد.

اين درختچه در مناطقي كه ۰۰ تا ۳۵۰ ميليمتر بارندگي ساليانه داشته باشد رشد مي كند، در خاكهاي كمي اسيدي يا خنثي با ۶٫۵ تا هفت = HP بهتر رشد مي كند.

آب و هواي گرم و خشك را مي پسندد، گياهي نور پسند بوده و غير مقاوم به سايه است، مقاوم به آفات و امراض بوده، اگر در اثر كم آبي خشك شود با مختصر رطوبت ايجاد پاجوش مي كند و در صورت سرمازدگي ساقه هاي جديد ايجاد مي كند.

روش هاي تكثير اين درختچه به صورت پاجوش، بذر و قلمه ساقه و ريزوم بوده؛ بهترين روش پاجوش است كه در پاييز يا آخر زمستان پاجوش را با ريشه از گياه مادر جدا كرده و در محيط جديد كشت مي كنند.

كاربردهاي مختلف سماق

مصرف غذايي سماق به صورت پودر به عنوان چاشني غذاي برنج و آش استفاده شده، از جوانه هاي تازه آن در سالادها استفاده مي شود، همچنين بوميان آمريكايي آشاميدني هاي سرد، گرم و رنگ و دارو از ميوه هاي سماق تهيه مي كردند.

اما اين گياه براي مصارف صنعتي نيز كاربرد دارد، برگ سماق در سيگارهاي سنتي كاربرد داشته است؛ از دانه سماق روغني استخراج مي شود كه در شمع سازي مورد استفاده قرار مي گيرد، در قديم برگ درخت سماق دم كرده را براي سياه كردن مو استفاده مي كردند، چوب سماق و جوشانده برگ و ميوه آن در رنگرزي پشم مورد استفاده قرار مي گيرد، عصاره، جوشانده و برگ خشك شده درختچه كه به سماق الصباغين معروف است در حدود ۲۷ درصد جوهر مازو(تانن) دارد كه در نمونه هاي وحشي اين مقدار بيشتر است و در دباغي و رنگرزي مصرف مي شود.

خواص دارويي و درماني و مضرات سماق

بايد توجه داشت هرچند سماق از خواص بسياري برخوردار است و مصرف آن به عنوان چاشني با غذاها توصيه مي‌شود اما مصرف آن براي افرادي كه معده حساسي دارند مناسب نيست و مي‌تواند ايجاد ناراحتي كند.

همچنين در صورتي كه سماق به خوبي تهيه نشده باشد به ويژه دانه آن مي‌تواند براي برخي افراد مشكلاتي‌ ايجاد كند.

سماق منبع ويتامين c بوده و داراي خواص دارويي فراواني نيز هست، كه از آن جمله مي توان به مواردي چون، درمان بيماريهاي روماتيسمي و نقرس، كاهش خونريزي سينه(هموپتزي)، برطرف كننده اسهال معمولي و اسهال خوني، پايين آورنده تب، ادرار آور و تقويت كننده دستگاه گوارش، پايين آورنده قند خون و تصفيه كننده خون و دفع مواد زائد خون، سرمه آن جهت تسكين فشار و درمان جوشهاي پلك نافع بوده و در قديم براي درمان سوزاك و سل و همچنين شيره خارج شده از درخت سماق براي درمان بيماري هاي دستگاه ادراري بكار مي رفته است.

همچنين به علت داشتن تانن فراوان، قابض و پاك كننده معده است و خاصيت آنتي اكسيداني آن از بروز سرطان ها جلوگيري مي كند، غرغره ي و مضمضه جوشانده سماق براي ورم گلو و دهان مفيد است، چكاندن آب جوشانده آنها در گوش چرك آن را از بين مى برد، كمپرس با سماق در التيام زخم، خون دماغ، التيام سوختگي، اگزما، ترك نوك سينه و عضو ضرب ديده موثر است و همچنين مطالعات نشان مي دهد كه سماق تا ۸۱ درصد از تركيب شدن گلوكز (قند خون) با پروتئين هاي حياتي بدن و در نتيجه بروز بيماريهاي ديابتي جلوگيري مي كند.

علت افزودن سماق به كباب اين است كه خوردن گوشت كباب شده باعت توليد آنزيم هايي در بدن مي شود كه مضر هستند، سماق مي تواند اثر اين آنزيم ها را خنثي كرده و در عين حال چاشنى خوبى براى آشها و سوپها و خورشتها و رنگ آنها را مشكى كرده و اشتها را تحريك مى كند.

اما در اين ميان سماق مضرات خاص خود را نيز دارد، ميوه تازه سماق به دليل ايجاد مسموميت نبايد مصرف شود و فقط بايد خشك آنرا مصرف كرد، به دليل اينكه سماق سرد است براي افراد سردمزاج مناسب نبوده و بايد با گياهان گرم مصرف شود، صمغ درخت سماق باعث يبوست شديد مي شود، مرغوب ترين نوع سماق به رنگ قرمز است كه متأسفانه در برخي موارد به سماق هاي زرد و سياه رنگ شيميايي اضافه مي كنند تا قرمز شود و اين باعث خطرناك شدن مصرف سماق مي شود، مصرف بيش از حد آن هم به صورت چاشني بيش از پنج گرم مي تواند مسموميت زا باشد.

ارسباران؛ سرزمين گونه هاي نادر گياهي و جانوري

منطقه ارسباران يك اقليم منحصر بفرد با تنوع آب و هوايي ويژه در جهان است كه وسعت جنگلي آن بالغ بر ۱۶۰ هزار هكتار بوده و تلاقي سه اقليم سيبري، خزري و مديترانه اي مناطق جنگلي و حيات وحش، ويژگي خاصي را به اين منطقه بخشيده است.

از اين مقدار وسعت، ۱۴هزار هكتار از اين جنگل ها در بخش مركزي اهر و بخش هوراند واقع شده است، در اين ميان بخش هوراند بيشترين سهم از جنگل هاي اين شهرستان را دارد و از جمله گونه هاي گياهي و درختي منحصر بفرد اين منطقه رخدار، ممرز، بلوط، فندق، گردو و سماق و غيره است.

وسعت جنگلهاي سماق منطقه به چندين روستاي بخش هوراند شامل (آقبراز، وروجن سفلي و عليا، تابستانق، ملالو، كورن، كوير، هواي، قره درويش، داودلو، خانكندي و غيره) مي شود كه در سطح ۸۱ هكتار پراكنده شده است و تنها ذخيره گاه جنگلي سماق منطقه ارسباران است.

سماق توليدي هوراند محصولي كاملاً سالم و ارگانيك و عاري از هرگونه آلاينده هاي شيميايي از جمله كود و سموم شيميايي است، بهره برداري از محصولات اين جنگل ها متوسط عملكرد يك تن در هكتار با كل توليد سالانه ۸۱ تن سماق است و به لحاظ دارا بودن رنگ قرمز طبيعي، طعم خوب، بازار پسندي، يكي از مرغوبترين و اصلي ترين نوع سماق موجود در كشور است.

با توجه به اينكه منطقه ارسباران تنها منطقه توليد سماق در آذربايجان شرقي است كه به جهت خاصيت طبيعي و كيفي بودن توليدات سماق يكي از محصولات استراتژيك منطقه به شمار مي رود، اگر برنامه ريزي مناسب براي صنايع تبديلي، بازاريابي، فروش و صادرات آن صورت گيرد قطعاً مي تواند علاوه بر رونق اقتصادي منطقه و درآمدزايي مناسب براي كشاورزان زمينه اشتغال پايدار را نيز براي روستاييان اين منطقه فراهم كند.

براي اين منظور با ايجاد كلاس هاي آموزشي براي پرورش دهندگان سماق در زمينه كاشت، داشت، برداشت و فرآوري؛ واگذاري وامهايي با تسهيلات بلندمدت و كم بهره براي فعالان كشت سماق؛ تغيير كاركردهاي مراتع و جنگل هاي فاقد منافع طبيعي و اقتصادي به مزارع سماق؛ ترويج و ترغيب كشاورزان منطقه براي توسعه و توليد بيشتر سماق؛ معرفي سماق منطقه با اجراي جشنواره هاي متعدد در سطح منطقه و كشور، حمايت از طرح هاي پژوهشي تحقيقاتي و توليدي جنگل و باغات سماق؛ حمايت از جنگل نشينان و تشويق آنها براي كشت و پرورش سماق در تنوع هاي مرغوب مختلف مي توان براي توسعه اين بخش اقدام كرد.

همچنين تشكيل شركت تعاوني سماق كاران و اتحاديه مركزي مستقل با عضويت شركت هاي تعاوني سماق كاران به منظور ارتباط دو سويه با توليد كنندگان و بازار مصرف؛ اعطاي تسهيلات ويژه حمايتي و ترويجي در قالب طرح هاي مصوب دولت در خصوص كشت گياهان دارويي؛ معرفي و شناسايي سماق منطقه، شهرستان، استان از طريق تهيه نشريه ترويجي، برگزاري جلسات، تهيه برنامه راديويي و تلويزيوني و مطبوعاتي در خصوص فوايد، اهميت و كاربرد سماق؛ برگزاري همايش هاي تخصصي درخصوص كشت گياهان دارويي و سماق به صورت منطقه اي و كشوري؛ اجراي ماده ۳ براي توسعه و ترويج فرهنگ كشت سماق و واگذاري زمينهاي منابع طبيعي بلا استفاده و مستعد به سماق كاران و تجهيز مناطق مستعد پرورش سماق به دستگاه هاي فراوري بسته بندي مجهز به فناوري روز با برند اختصاصي منطقه هوراند شهرستان اهر از ديگر اقدامات موثر در اين زمينه است.

منبع: اهر نما