تأثیر فناوری اطلاعات بر ساختار سازمانی و ساختار نیروی کار

 

چکیده

فناوری, کاربرد علم در حوزه فنون و مهارت های کاربردی است و منابع طبیعی، سرمایه و نیروی انسانی را به کالا و خدمات تبدیل می کند. فناوری را می توان ترکیبی از سخت افزار و نرم افزار دانست و نرم افزار خود دارای سه جزء انسان افزار، اطلاعات افزار و سازمان افزار است. اطلاعات افزار یا فناوری اطلاعات از اجزای مهمی است که توجه بسیاری از کشورها را در دو دهه اخیر به خود جلب نموده است؛ زیرا در عصر حاضر فناوری اطلاعات به عنوان بستر و ابزاری قدرتمند به شمار می آید که می تواند تأثیرات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی شگرفی بر جای گذارد.

مقاله ای که پیش رو دارید، خلاصه تحقیقی است که به بررسی بخشی از تأثیرات فوق پرداخته است: «تأثیر فناوری اطلاعات بر ساختار نیروی کار، ساختار مشاغل و ساختار سازمانی».

__________________________

1 . این نوشتار حاصل کاری تحقیقی با همین عنوان است که با همکاری موسسه کار و تامین اجتماعی اجرا شده است. تاریخ دریافت 5/11/83 تاریخ پذیرش 10/12/83.

2. استادیار پردیس قم دانشگاه تهران

برای این منظور به طرح فرضیاتی پرداخته که در آن تأثیر فناوری اطلاعات بر ترکیب نیروی کار، تولید مشاغل جدید، ساختار سازمانی و کارآفرینی، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

واژه های کلیدی: فناوری اطلاعات، اشتغال نیروی کار، سازمان های مجازی، دانشی شدن کار، تولید مشاغل جدید و جابجایی نیروی کار.

مقدمه

در سال های اخیر صنعت فناوری اطلاعات(IT)[1] به عنوان یکی از عوامل بازار(در کنار پنج عامل سرمایه، نیروی کار، مواد اولیه، مدیریت و ماشین آلات) در سرمایه گذاری های توسعه ای در اقتصاد مورد توجه قرار گرفت به گونه ای که آن را نه به عنوان ابزار توسعه، بلکه به عنوان محور توسعه قلمداد می کنند. توجه به این صنعت به دلیل ماهیت اقتصادی صرف آن نبود، بلکه فناوری اطلاعاتی نقش فزاینده ای در تسهیل ارتباطات دارد. فناوری اطلاعات موجب شکل دهی انقلاب اطلاعاتی در جهان شد که تحول شگرفی در عرصه زندگی بشر و مناسبات آن به وجود آورد، و چارچوب های کلاسیک توسعه را از سرمایه محوری به دانش محوری تغییر داده است (منتظر،1381، 97). از این رو سرمایه گذاری در این بخش ضمن ارزش افزوده بالایی که به دنبال خواهد داشت، در بهبود فرایندها نقش بسزایی ایفا می کند. در طول یکی دو دهه گذشته کشورهای مختلف با سرمایه گذاری در

__________________________

1. Information technology

این بخش پیشرفت های قابل توجهی داشته اند، تا حدی که درآمدهای کلانی از جانب این صنعت تحصیل نموده اند.

ورود به حوزه نظری و کاربردی فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشور ما پدیده ای نوین به شمار می آید و با عنایت به توسعه کاربرد آن در حوزه های تجارت، کسب و کار، روابط دولت با شهروندان و اشتغال آفرینی در عرصه های دیگر، پژوهشگران و محققان را بر آن داشت تا آثار و ابعاد مختلف فناوری اطلاعات را مورد نقد و بررسی قرار دهند. یکی از موضوعاتی که بیش تر مورد توجه قرار گرفت، بحث IT و ارتباط آن با اشتغال بود. این که آیا ماهیت فعالیت هایIT در جهت اشتغال زایی است و یا نقش اشتغال زدایی را ایفا می نماید. در این جهت فعالیت تحقیقی نسبتا زیادی انجام شده و کتاب و مقالات متعددی نوشته شده است؛ اما آنچه به نظر ناگفته مانده و این نوشتار در تلاش است که به آن بپردازد، موضوعIT و تأثیر آن بر ساختارهای سازمانی با تاکید بر وضعیت نیروی انسانی شاغل در سازمان ها است.

از این رو ضمن توجه به میزان اشتغال زایی IT ، بر میزان تأثیر آن بر ساختارهای سازمانی و ترکیب نیروی انسانی تاکید خواهد شد. برای این منظور با طرح فرضیاتی به بررسی ارتباط متغییر مستقل (فناوری اطلاعات) با متغیرهای وابسته (ساختار نیروی کار و ساختار سازمانی) پرداخته است.

فناوری اطلاعات

فناوری اطلاعات مفهومی بین رشته ای و بلکه فرا رشته ای است که از فناوری های مختلف سخت افزاری، نرم افزاری و مغزافزاری سود می جوید تا محصول یا خدمت جدیدی تولید نماید. بر این اساس در معرفی فناوری اطلاعات گوناگونی هایی مشاهده می شود.

کارشناسان برق و الکترونیک، فناوری اطلاعات را مجموعه نرم افزار، شبکه و کنترل می دانند. کارشناسان و صاحب نظران مخابرات و ارتباطات، فناوری اطلاعات را جنبه اطلاعاتی فناوری های ارتباطات می دانند. متخصصان علوم رایانه، فناوری اطلاعات را مجموعه نرم افزار، سخت افزار، بانک های اطلاعاتی، شبکه و محاسبات پیشرفته می دانند.

صاحبنظران مدیریت و سازمان، فناوری اطلاعات را مجموعه ای از ابزار می دانند که می توانند مشتریان یک سازمان را با اطلاعات دقیق در زمان خودش به یک تصمیم گیری برسانند و بالاخره متخصصان علوم کیفیت، فناوری اطلاعات را مجموعه فناوری هایی می دانند که نه تنها باعث صرفه جویی در منابع مختلف زمانی و مکانی می شوند, بلکه باعث بهبود فرایندها وا فزایش کیفیت کارها نیز می شود . همان طور که مشاهده شد، در رشته های مختلف برداشت های متفاوتی از فناوری اطلاعات وجود دارد. این امر سبب ارائه تعریف های مختلف از این مفهوم شده است.

در یک تعریف: «فناوری اطلاعات مجموعه ای از ابزارها، تجهیزات، دانش ها و مهارتهاست که از آن ها در گرد آوری ، ذخیره سازی، بازیابی و انتقال اطلاعات استفاده می شود بر اساس این تعریف فناوری اطلاعات مجموعه ای از ابزار، دانش، روش و مهارت خواهد بود که در تولید، انتقال و پردازش اطلاعات استفاده می شود» (آزرنگ- 1380- ص17).

براساس تعریف دیگر اصطلاح فناوری اطلاعات برای توصیف نوعی از فناوری به کار می رود که ما را در ضبط، ذخیره سازی، پردازش، بازیابی، انتقال و دریافت اطلاعات یاری می رساند. این اصطلاح، فناوری های نوین مانند رایانه، انتقال از طریق فاکس، میکروگراف ها، ارتباطات از راه دور را در بر می گیرد(هولمز،1377، ص5).

انجمن فناوری اطلاعات آمریکا، فناوری اطلاعات را مطالعه، طراحی، گسترش و توسعه، اجرا، پشتیبانی و مدیریت سیستم های اطلاعاتی رایانه ای (کاربردهای سخت افزاری و نرم افزاری)، تعریف نموده است. مطابق این تعریف فناوری اطلاعات به جنبه های مرتبط با فناوری یک سیستم اطلاعاتی اشاره دارد و شامل سخت افزار، بانک اطلاعاتی، شبکه های نرم افزاری و دیگر ابزارها می باشد. در این تعریف فناوری اطلاعات می تواند به عنوان یک زیر سیستم از سیستم اطلاعاتی در نظر گرفته شود که قابلیت مطالعه، طراحی، گسترش و توسعه را خواهد داشت.

برخی افراد نیز فناوری اطلاعات را مترادف با سیستم اطلاعاتی به کار می برند و یا حتی به عنوان یک مفهوم گسترده تر که در بر گیرنده چندین سیستم اطلاعاتی کاربران مدیریت است، درنظر می گیرند (تربن[1], 1996, ص 9).

براساس تعریف، 3 مولفه اصلی برای فناوری اطلاعات در نظر گرفته می شود که عبارتند از: سخت افزار، نرم افزار و بانک اطلاعاتی (رابی[2], 1986).

سخت افزار: اصطلاحی که در مورد اجزای فیزیکی یک سیستم رایانه ای به کار می رود. یک سیستم رایانه شامل 3 بخش اصلی؛ واحد پردازنده مرکزی، ابزار ورودی و خروجی و حافظه اصلی است

نرم افزار: مجموعه برنامه هایی است که اجزای فیزیکی رایانه ای را فعال می سازد و به دو گروه نرم افزار سیستم و نرم افزار کاربردی تفکیک می شود. نرم افزار سیستم عملیات رایانه را هماهنگ می سازد و نرم افزار کاربردی برای حل مسائل خاص تجاری طراحی می شود(هولمز، 1377، ص34).

پایگاه اطلاعاتی: به مجموعه ای از داده های مورد استفاده در یک برنامه کاربردی, خواه یک فایل یا چند فایل, گویند، که در ارتباط با هم هستند و تغییر

__________________________

[1] . Turban

[2] . Robey

یک فایل از پایگاه اطلاعاتی ممکن است باعث سلسله تغییراتی در دیگر فایل های این پایگاه شود.

فناوری اطلاعات، مطابق تعریف، در بسیاری از عرصه های اجتماعی و سازمانی می تواند نقش ایفا کند. چنین نقشی سبب شده است که در اقتصاد بر پایه دانش و اطلاعات، فناوری اطلاعات به عنوان یکی از عوامل اقتصادی نگریسته شود که می تواند ارزش افزوده بالایی ایجاد نماید و تأثیرات شگرفی در صحنه مبادلات تجاری بر جای گذارد. در گزارش اشتغال 2001 سازمان بین المللی کار در خصوص منافع اقتصادی حاصل از توسعه فناوری اطلاعات برای کشورهای در حال توسعه آمده است که این کشورها می توانند با ترکیب صحیح مهارت ها و ایجاد زیرساختارهای مناسب بخوبی از منافع حاصل از توسعه فناوری اطلاعات بهره مند گردند. شناخت بازارهای هدف، بازاریابی، امکان ارتباط مستقیم میان عوامل عرضه و تقاضا، کاهش وقت و زمان و تسریع روند تجاری، مبادله اسناد و اطلاعات لازم، بهره گیری در انجام دادن عملیات بانکی، خدمات بیمه ای، گواهی های لازم درورود و خروج کالا، عملیات حمل و نقل کالا رسانی، فراگیری اطلاعات و عدم انحصار آن و سرانجام اطمینان بیش تر به صحت اطلاعات و تصحیح عملیات اطلاع رسانی از دستاوردهای موفق تجارت الکترونیکی با استفاده از خدمات شبکه های رایانه ای است.

فناوری اطلاعات بر زندگی سازمانی نیز تأثیرات زیادی گذاشته است. فناوری اطلاعاتی تعامل ارتباطی میان افراد و گروه های سازمان و نیز بین سازمان ها را تسهیل نموده، ضمن آن که به افراد و گروه ها امکان می دهد تا از

طریق افزایش سرعت دستیابی به اطلاعات مناسب و جمع آوری و ارزیابی آنها، کیفیت تصمیم گیری را بهبود بخشند.

فناوری اطلاعات بر ترکیب و ساختار نیروی انسانی نیز تأثیر گذاشته است. به گونه ای که بسیاری از تحقیقات به بحث در خصوص رابطه فناوری اطلاعات با اشتغال و تغییرات ناشی از آن بر ساختار و ترکیب نیروی انسانی پرداخته اند.

فناوری اطلاعات ، اشتغال و ساختار نیروی کار

به باور بسیاری از صاحبنظران بین فناوری اطلاعات و اشتغال رابطه معنادار وجود دارد. بسیاری ازنظریه پردازان معتقدند که ارتباط مذکور مستقیم می باشد؛ یعنی فناوری اطلاعات موجب ایجاد شغل و اشتغال زایی می شود. اینان اشتغال زایی IT را در چند بعد مطرح می کنند:

1- اشتغال زایی در زمینه تولید ابزارهای فیزیکی(سخت افزار) مورد نیازIT؛

2- اشتغال زایی در زمینه تولید نرم افزارهای سیستمی یا کاربردی سخت افزارها؛

3- خدمات پشتیبانی و نگهداری سخت افزار و نرم افزارها؛

4- کاربردهای IT درسایر بخش های خدماتی و صنایع.

بر این اساس, یکی از راه های برون رفت از مشکل بیکاری را به کارگیری فناوری اطلاعات در جامعه می دانند؛ اقدامی که اکثر کشورهای توسعه یافته و حتی بسیاری از کشورهای در حال توسعه انجام داده اند. به عنوان نمونه کره جنوبی در حدود 40% سرمایه گذاری آینده خود را در صنعت فناوری اطلاعات معطوف داشته

است. فیلیپین با سرمایه گذاری در این بخش حدود 9 تا 10% رشد اقتصادی داشته است. ایتالیا در سال 2000 بیش از یک میلیون و دویست هزار شغل در صنعت IT ایجاد کرده است. در حال حاضر بازار خدمات مبتنی بر فناوری اطلاعات[1] در هند 107000 نفر را در استخدام خود دارد، که پیش بینی می شود تا سال 2008 برای بیش از 1/1 میلیون نفر هندی فرصت شغلی و درآمد بالقوه ای معادل 17 میلیارد دلار ایجاد خواهد کرد( تکفا, 1381.ص46).

توجه بی شائبه به فناوری اطلاعات دراین کشورها عمدتا به این دلیل است که صنعت IT و صنایع وابسته، تولید کننده فرصت های شغلی بسیار زیادی هستند. آمار وارقام نشان می دهد که حدود80% شغل های جدید در جوامع توسعه یافته مستقیم یا غیر مستقیم به صنعت رایانه، اینترنت و IT وابسته است.

نتیجه یک مطالعه پیمایشی که توسط نگارنده با همکاری موسسه کار و تامین اجتماعی وزارت کار به منظور بررسی رابطه بین فناوری اطلاعات و تولید مشاغل انجام شده است، نشان می دهد که فناوری اطلاعات زمینه را برای تولید مشاغل جدید فراهم می سازد, به گونه ای که از مجموع 100% پاسخ دهندگان، 97% آنان وجود این رابطه را تایید می نمایند. جدول ذیل داده های آماری این بررسی را نشان می دهد:

__________________________

1-Information technology enabled services(ITES)

جدول1: نتایج آزمون دوجمله ای ارتباط فناوری اطلاعات با تولید مشاغل جدید

گروه های نمونه	تعداد	نسبت مشاهده کننده	نسبت موفقیت	فرض معنا دار بودن
گروه یک	3	3%	50%	000/0
گروه دو	98	97%
کل	101	100%

بنابراین، با توجه به نتیجه حاصل از این مطالعه و با استناد به تجارب دیگر کشورها، صنعت فناوری اطلاعات از توان و قدرت اشتغال زایی بالایی برخوردار است. برای نمونه، آمارها نشان می دهد که در ایالات متحده آمریکا، سالانه به طور متوسط 25000 شغل برای مهندسان رایانه، تحلیل گران و برنامه ریزان سیستم ها به وجود می آید. همچنین در سال 1996 به طور متوسط 78000 فرصت شغلی خویش فرمایی برای مهندسان رایانه و تحلیل گران سیستم ها به وجود آمده است.[1]

لذا می توان به این جمع بندی دست یافت که با ورود به دنیای اطلاعاتی و فضای الکترونیکی و حضور فناوری اطلاعات و ارتباطات در فعالیت های اجتماعی و سازمانی، ظرفیت اشتغال زایی افزایش می یابد؛ اما این سؤال مطرح خواهد شد که ساختار و نوع نیروی کار مورد نیاز چگونه خواهد بود. به عبارت دیگر, اگر بپذیریم که با ارزش ترین دارایی سازمان ها در قرن بیستم تکنولوژی عملیات بوده و این نوع تکنولوژی نیازمند نیروهای یدی بوده است، آیا در قرن بیست و یکم که به باور

__________________________

1. http : //www.technosphere .net / it- jobs-market.htm

اکثر صاحب نظران با ارزش ترین دارایی فناوری اطلاعات است، ترکیب و نوع نیروی کار مورد نیاز نیز تغییر می کند؟ در مطالعه پیمایشی که در صفحات پیشین به آن اشاره شد به بررسی موضوع درقالب فرضیه های زیر، پرداخته شد:

1- فناوری اطلاعات موجب دانشی شدن نیروی کار و کارگر می گردد.

بررسی های به عمل آمده نشان می دهد که فناوری اطلاعات بر دانشی شدن کار و کارگر تأثیر می گذارد؛ یعنی فناوری اطلاعات موجب دانشی شدن نیروی کار و دانشی شدن ماهیت کار می شود. جدول ذیل بیان آماری تحقیق فوق را نمایش می دهد.

جدول 2: نتایج آزمون دوجمله ای ارتباط فناوری اطلاعات با دانشی شدن نیروی کار

گروه های نمونه	تعداد	نسبت مشاهده کننده	نسبت موفقیت	فرض معنیادار بودن
گروه یک	13	14%	50%	000/0
گروه دو	81	86%
کل	94	100%

بنابراین؛ با رشد فناوری اطلاعات، ترکیب نیروی کار تغییر خواهد کرد و نیروهای دانشگر[1] جایگزین نیروهای غیر دانشگر و یدی می شوند. دراکر معتقد است در عصر فناوری اطلاعات، رشد سیستم از طریق افزایش به کارگیری افراد و افزایش داده ها یا تقاضاهای مصرف کنندگان حاصل نخواهد شد، بلکه این رشد از

__________________________

[1] . knowledge worker

طریق افزایش عرضه یک منبع حاصل می شود و آن کاردانشی[1] و کارگران دانشی است (دراکر[2], 1997, ص 20).

از طرف دیگر فناوری اطلاعات با ویژگی های منحصر به فرد خود در تسهیل و نظم دهی به ساختار اجتماعی، نیروهای متخصص و منحصر به فردی نیاز دارد، به گونه ای که این نیروها بتوانند با ذهن های پیچیده به سراغ مسائل پیچیده امروزی بروند.

در مجموع می توان فناوری اطلاعات و نیروی کار دانشگر را مکمل یکدیگر دانست؛ اما آنچه در این بین می تواند روابط میان فناوری اطلاعات و نیروی کار دانشی را بخوبی تعریف نماید، مدیریت است. در واقع نحوه راهبری و مدیریت نیروهای دانشگر یکی از چالش های مهم مدیران در قرن بیست و یکم محسوب می شود. به طور قطع مدیریت موثر نیروی کار دانشگر نیازمند تدابیری است که حاصل آن توسعه کیفی و کمی ظرفیت دانش اندوزی، استفاده کارساز از دانش و توسعه دانش در سطح سازمانی و ملی است. به عبارت دیگر, راهبرد آینده مدیریت به ایجاد و پرورش نیروهای دانشگر، حفظ و نگهداری و تقویت و بهبود مستمر آن ها معطوف خواهد بود.

__________________________

1. knowledge worke

[2]. Druker

2- تکنولوژی اطلاعات موجب نوسازی مشاغل می شود.

بررسی انجام شده دراین مورد نیز نشان می دهد که بین فناوری اطلاعات و نوسازی مشاغل ارتباط مستقیم وجود دارد. همان طور که در جدول ذیل نشان داده شده است بیش از 92% نمونه های آماری وجود رابطه فوق را تایید نموده اند.

جدول3: نتایج آزمون دوجمله ای ارتباط فناوری اطلاعات با نوسازی مشاغل

گروه های نمونه	تعداد	نسبت مشاهده کننده	نسبت موفقیت	فرض معنا دار بودن
گروه یک	8	8%	50%	000/0
گروه دو	93	92%
کل	101	100%

نتیجه ای که از رابطه مذکور می توان حاصل نمود این است که فناوری اطلاعات زمینه نوسازی مشاغل را فراهم می سازد، و حتی به ساختار شغلی جدیدی نیازمند است. از این رو ضرورت دارد تجدید نظر در ساختار سازمانی، وظایف، ماهیت مشاغل و طراحی مجدد شغل و به طور کلی باز مهندسی سیستم به عمل آید.

در ساختار جدید شغلی به موازات تغییر در ماهیت نیروی کار، در ماهیت وظایف نیز تغییراتی ایجاد خواهد شد و با فراهم شدن فعالیت نیروی کار دانشی، ماهیت مشاغل پیچیده تر و تخصصی تر می شود و مشاغل با تنوع بیش تر ظهور پیدا می کنند.

بررسی فوق نشان می دهد که با ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات، دگرگونی هایی در مشاغل ایجاد شده و زمینه مشاغل جدید با ساختار نیروی کار

جدید را فراهم ساخته است. برای نمونه، طبق مطالعات انجام شده به وسیله شرکت مشاوره ای مکنزی، سوئد در سال های 1982 تا 1992 توانسته است بیش ترین مشاغل را در زمینه نرم افزار و صنایع خدماتی وابسته بوجود آورد. طی این دوره به ازای هر 1000 نفر، 6/4 نوع شغل جدید به وجود آمده است؛ در حالی که این میزان در کشورهای ژاپن و امریکا بترتیب 3/4 و ./3 است.

با توجه به یافته های فوق، مشاغل در عصر اطلاعات را می توان به چهار دسته تقسیم نمود که هر یک وضعیت خاصی خواهند داشت:

1- مشاغل سنتی کشاورزی و پاره ای مشاغل اداری: با توسعه اتوماسیون، این قبیل مشاغل جایگاه اولیه خود را از دست خواهند داد و بتدریج از بین می روند.

2- مشاغل حرفه ای , مانند پزشکی، مهندسی، طراحان، حقوق دانان، حسابداران، مؤلفان و سایر مشاغل. این گروه از مشاغل تغییر چندانی نخواهند داشت و فقط انعطاف پذیری بیش تری در زمان و مکان انجام آن ها پدید خواهد آمد.

3- مشاغل خدماتی نوین, مانند متصدیان و کارشناسان بیمه، متصدیان و کارشناسان بانک، پی جوها و سایر مشاغل.

این گروه از مشاغل با تجهیز به فناوری های نوین (از جمله فناوری های اطلاعاتی)، آسان تر و منعطف تر انجام شده از دقت و سهولت بیش تری برخوردار خواهند شد.

4- مشاغل فنی نوین، مانند طراح گرافیکی، مدیر شبکه، تحلیل گر داده، تکنسین شبکه، متصدی ورود داده و سایر مشاغل. این گروه ازمشاغل کاملا جدید هستند و در واقع مولود عصر فرا صنعتی می باشند.

مشاغل نوین متاثر از فناوری اطلاعات, به سه گروه زیر دسته بندی می شوند:

الف- مشاغل مبتنی بر وب؛ مشاغل مرتبط با کارجهان گستر، اینترنت از قبیل مدیریت وب، تکنسین وب، طراح وب و مانند آن.

ب- مشاغل مربوط به مهندسی نرم افزار و پایگاه های داده؛ مانند طراحی، توسعه، نگهداری و مدیریت پایگاه های داده، مدیریت اطلاعات، مهندسی نرم افزار، معماری فنی، توسعه رسانه های متعامل و سایر.

ج- مشاغل مبتنی بر شبکه و سیستم، شامل متخصصان عملیات سیستم ها، اپراتوران رایانه و شبکه، تحلیلگران پشتیبان فنی و تست کنندگان سیستم ها[1].

بنابراین ظهور فناوری اطلاعات و ورود آن در عرصه مبادلات اقتصادی و اداری ضمن آن که موجب افزایش توان اشتغال زایی در جوامع شده است، سبب دگرگونی در ترکیب و ساختار مشاغل نیز گردیده است، که این خود موجبات تغییر در نیروی کار را فراهم نموده است.

__________________________

1. the economic and social impact of telework. Available at: www.dol.gov

اکنون این سؤال مطرح است که تغییرات و دگرگونی های فوق چه تأثیری بر ساختار سازمانی گذاشته است و آیا اساسا بین تغییرات فوق و ساختار ارتباطی وجود دارد یا نه؟

فناوری اطلاعات و ساختار سازمانی

ظهور فناوری عملیات در انتهای قرن نوزدهم و ابتدای قرن بیستم موجب بروز سازمان هایی با دیوانسالاری گسترده و سطوح سلسله مراتبی بلند شده است. ساختارهای سلسله مراتبی زمان یاد شده محصول نیازهای بوجود آمده انقلاب صنعتی بوده, و توانسته است جوابگوی نیازهای مذکور باشد؛ اما آیا این گونه ساختارها می توانند پاسخگوی شرایط جدید و تغییرات عمده ای باشند که در دهه های اخر قرن بیستم بوجود آمده است؟ (که یکی از مهم ترین آن ها ظهور فناوری پیشرفته اطلاعات است)؛

صرف نظر از برخی اظهار نظرها که فناوری اطلاعات را عامل تقویت کننده دیوانسالاری های وزارتخانه ای به عنوان قفس های آهنین مدرنیته می دانند و بر این باورند که این قفس جای خود را به فیبرها، شبکه ها و تراشه های رایانه ای می دهد (دانایی فرد،1383،ص67)، اما به باور بسیاری از صاحبنظران از جمله ای پرت[1]،

__________________________

[1] . f. eayport

دراکر و لوکاس[1] قدرت فناوری اطلاعات تغییرات شگرفی در محیط کار به وجود آورده است و بر این اساس مدیران ملزم به انجام دادن تغییرات گسترده ای در سازمان ها هستند. ای پرت معتقد است که سازمان ها در دنیای کنونی، بر سر دو چیز با هم به رقابت برخاسته اند. از یک طرف بر سر منافع فیزیکی رقابت می کنند که وی آن را دنیای فیزیکی می خواند و از سوی دیگر رقابت بر سر دنیای مجازی اطلاعات است. از این رو مدیران بایستی ساختار سازمانی خودرا براساس دو پارامتر جدید طراحی و مدیریت نمایند.

ایشان در ادامه می گوید: نقش فناوری اطلاعات در دنیای مجازی سازمان ها قابل توجه است، به گونه ای که در دنیای رقابتی، فناوری اطلاعات مدیران سازمان ها را در جهت افزایش ارزش افزوده بخوبی یاری می رساند و مانع از اتلاف منابع و انرژی می شود (فیونا[2], 1998).

لوکاس در این رابطه می گوید: چالشی که فناوری اطلاعات برای مدیران ایجاد می کند آن است که چگونه می توان متناسب با مقتضیات آن به طراحی سازمان ها پرداخت؛ زیرا فناوری اطلاعات ساختار سازمان، استراتژی، نحوه روابط میان اعضای سازمان را تحت تأثیر قرار می دهد (لوکاس, 1994, ص 80 – 74) به عنوان مثال سازمان هایی که در زمینه فناوری رایانه فعالیت می کنند، در واقع با

__________________________

[1] . lucas

[2] . Fiona

محیطی مواجه هستند که بسرعت در حال تغییر است. در چنین محیطی سازمان ها نمی توانند با ساختارهای خشک و غیر منعطف به فعالیت بپردازند.

رابطه میان فناوری به مفهوم عام آن و ساختار سازمان، در یک تحقیق کلاسیک در دهه 1960 توسط جان وودوارد[1] بررسی شد و سپس توسط افرادی همچون پرووتامپسون[2] ادامه یافت؛ اما فناوری پیشرفته اطلاعات دارای ویژگی هایی است که باعث می شود در مقایسه با فناوری های صنعتی دارای آثار متفاوتی بر طراحی سازمان، ارتباطات و تصمیم گیری باشد. تأثیرگذاری فناوری اطلاعات بر سلسله مراتب سازمان، تمرکز یا عدم تمرکز سازمانی و کاهش پیچیدگی حاکم بر سازمانهای بوروکراتیک قابل توجه است. رابینز معتقد است فناوری اطلاعات به سازمان اجازه خواهد داد که به طور همزمان تمرکز و عدم تمرکز را محقق سازند (رابینز1376، ص418).

بنابراین، براساس تحقیقات انجام شده این اصل پذیرفته است که فناوری اطلاعات به ساختاری متفاوت با فناوری عملیات نیاز دارد و نیز فناوری اطلاعات تأثیر شگرفی بر ساختار سازمانی و نوع سازمان مورد نیاز به جای خواهد گذاشت. با پذیرش این پیش فرض به بیان فرضیاتی در ارتباط با فناوری اطلاعات و ساختار سازمانی و نوع سازمان مورد نیاز پرداخته شده که به شرح ذیل می باشد:

__________________________

[1] . J. woodward

[2] . perrow and thompson

1. فناوری اطلاعات موجب کاهش سلسله مراتب سازمانی می گردد

داده های آماری حاصل از آزمون توزیع دو جمله ای فرضیه فوق نشان می دهد که فناوری اطلاعات موجب کاهش سلسله مراتب سازمانی می گردد. همان طور که در جدول شماره 4 نمایش داده شده است، 62% گویه های آماری به تایید رابطه فوق پرداخته اند.

جدول4: نتایج آزمون دوجمله ای ارتباط IT با سلسله مراتب سازمانی

گروه های نمونه	تعداد	نسبت مشاهده کننده	نسبت مورد انتظار (موفقیت)	فرض معنا دار بودن
گروه یک	38	38%	5/.	170/0
گروه دو	63	62%
کل	101

نتیجه حاصل از داده های فوق نشان می دهد که کاربرد فناوری اطلاعات در سازمان ها موجبات کاهش سلسله مراتب و حرکت سازمان به سوی ساختار تخت را فراهم می نماید؛ لذا توصیه می شود که اصلاحات ساختاری در جهت کاهش سطوح سلسله مراتب و تخت نمودن سازمان، طراحی ساختارهایی تخت با تاکید بر هسته عملیاتی و ستاد تخصصی گسترده، صورت گیرد. در این خصوص الگوی ساختاری متعددی وجود دارد که یکی از آن ها ساختار ترکیبی یا دو رگه[1] است، که قسمتی از سازمان دارای نوعی از ساختار متفاوت با قسمت دیگر آن است، و در

__________________________

1. Hybrid structure

واقع مزایای دو نوع ساختار را با هم ترکیب می کند. این شکل دارای انواع مختلفی مانند ادغام یا تلفیق[1]، سرمایه گذاری مشترک[2] و تولید قراردادی[3] است. همچنین طراحی ساختارهای ارگانیک و بخشی که پویایی، تطابق سریع با محیط، انعطاف پذیری، تصمیم گیری غیر متمرکز و عدم وجود قوانین و دستورالعمل ها از ویژگی های بارز آن است، به منظور توسعه فناوری اطلاعات در سازمان ها ضروری خواهد بود. به طور کلی سازمان متناسب با عصر فناوری اطلاعات بایستی دارای ویژگی های ذیل باشد:

الف- درصدد کاهش سلسله مراتب طولانی و تخت کردن ساختار سازمان برآید و پویایی و واکنش به موقع را سر لوحه سازماندهی خود قرار دهد.

ب- کاهش سلسله مراتب فوق بایستی در جهت تسهیل دسترسی کارکنان اداری به یکدیگر و به حداقل رساندن مکاتبات اداری و گردش امور وفرایندهای کاری جهت تامین خواسته های شهروندان صورت پذیرد.

ج- تمرکز و عدم تمرکز همزمان را در ساختار سازمانی خود بپذیرد.

د- روش های انجام دادن کار منعطف را به واسطه پیشرفت های فناوری اطلاعات تشویق نماید.

__________________________

1. merger

2. Joint venture

3. Contract manufacturing

تنیجه نهایی آن که فناوری اطلاعات با خصوصیت تسهیل ارتباطات و اطلاعات سبب انعطاف در ساختار سازمانی و شکل دهی پویایی سازمان خواهد شد که به موجب آن، ساختارهای ارگانیک و حرفه ای جایگزین ساختارهای مکانیک و ماشین خواهد شد.

2. فناوری اطلاعات موجب مجازی شدن سازمان می گردد

به طور قطع ساختارهای مجازی الگوی ویژه ای است که به موازات رشد و توسعه اطلاعات و ارتباطات، مطرح شده است. در واقع فراگیر شدن فناوری اطلاعات و مزیت هایی که می تواند برای سازمان ها به ارمغان آورد، فشار برای مجازی شدن را دو چندان ساخته است.

سازمان های مجازی با تمرکز بر فناوری و ارتباطات رایانه ای در تلاش هستند تا مرزهای کنونی را درهم نوردیده و به جای عمل کردن در قالب مرزهای درونی سازمان، در ماورای آن اقدام نمایند. بنابراین , فناوری اطلاعات عامل تحریک کننده ایجاد رشد و گسترش سازمان های مجازی می باشد. نتایج حاصل یک مطالعه پیمایشی که توسط نگارنده انجام شده است, نشان می دهد که فناوری اطلاعات سازمان ها را به سمت ساختارهای مجازی سوق می دهد. همان طور که در جدول شماره 5 مشاهده می شود، اکثر گویه های آماری با نسبت موفقیت بسیار بالایی به تایید فرضیه فوق پرداخته اند.

جدول5: نتایج آزمون دوجمله ای ارتباط IT با مجازی شدن سازمان

گروه های نمونه	تعداد	نسبت مشاهده کننده	نسبت موفقیت	فرض معنادار بودن
گروه یک	4	4%	5/.	000/0
گروه دو	97	96%
کل	101	100%

براین اساس به منظور افزایش و توسعه استفاده از فناوری اطلاعات بایستی در جهت ایجاد سازمان های مجازی کوشا بود، تا از این طریق بسترسازی لازم صورت گیرد؛

لذا ایجاد، توسعه و تقویت زیر ساخت های ارتباطی و شاهراهای اطلاعاتی لازم به پهنای باند کافی، ایجاد ساختارهای شبکه ای که دارای یک سازمان مرکزی کوچک برای انجام وظایف تولید، توزیع و بازاریابی است، اعتمادسازی، شفافیت، انعظاف پذیری و ایجاد تیم های کاری چند منظوره و خودگردان از جمله اقداماتی است که برای این منظور توصیه می شود.

اقدامات فوق سبب خواهد شد به سازمان هایی با ویژگی های ذیل دست یابیم که به ما در اجرای کارا و اثر بخش وظایف کمک رساند:

الف- سازمان هایی که در آن، زمان و مکان محدودیت به شمار نمی آید و می توان از روش هایی مانند تیم های چند منظوره، سفارش از بیرون سازمان، ارتباطات درون سازمانی و ...استفاده نمود.

ب- افراد داخل سازمان از سطح بالاتری از اعتماد نسبت به یکدیگر برخوردار باشند.

ج- اطلاعات محور اصلی فرایندهای مختلف سازمانی باشد.

د- انعطاف پذیری لازم در انجام وظایف سازمانی وجود داشته باشد.

ه- هر کدام از واحدهای سازمانی به طور مستقل درصدد پاسخ به نیازهای مشتریان باشند.

و- توان برقراری فوری روابط با بیرون سازمان بر مبنای فرصت های ایجاد شده، وجود داشته باشد (میر فخر الدینی. 1380.ص148).

سازمان ها با ویژگی های فوق کار ویژه هایی را شکل خواهند داد که از آن جمله است؛ سرعت، نیروی انسانی ماهر، آزادی عمل، مهارت های همکاری، ارتباطات خوب، مدیریت اثر بخش، رضایت مندی، تمرکز برنیازهای مشتری، مدیریت دانش و رهبری از طریق نظارت.

نتیجه گیری

ظهور و توسعه فناوری اطلاعات در دو دهه اخیر علاوه بر تأثیرات شگرف اقتصادی بر نوع و ترکیب نیری کار، بر ساختار و سطوح سلسله مراتبی و بر توسعه سازمان های مجازی نقش و تأثیر فزاینده ای داشته است.

فناوری اطلاعات ضمن آن که به تولید مشاغل جدید می پردازد، سبب نوسازی مشاغل و تغییر در ترکیب نیروی کار خواهد شد و نیروی کار دانشی را جایگزین نیروی کار یدی می نماید. در این عرصه دانشگرانی به فعالیت می پردازند

که هم از لحاظ سطح مهارت و هم از لحاظ نوع فعالیتی که انجام می دهند، متفاوت خواهند بود. اینان بدنه اصلی سرمایه انسانی[1] و سرمایه دانایی[2] سیستم را تسکیل می دهند و عامل اصلی بقا و رشد سازمان ها در شرایط رقابتی به حساب می آیند. همچنین فناوری اطلاعات به جهت ماهیت آن موجبات تغییر در ابعاد ساختاری و بافتی سازمان را فراهم می کند. به ساختارهای منعطف و پویا، پیچیده، رسمیت پایین، و حرفه گرا نیاز دارد. نتیجه بررسی نشان داده است که فناوری اطلاعات موجب تغییر در نوع ساختار سازمانی می شود و ساختارهای تخت با تاکید بر هسته عملیاتی به جای ساختارهای بلند، غیر سلسله مراتبی به جای سلسله مراتبی و غیر متمرکز به جای تمرکز را خواستار هستند. ساختارهای مجازی و شبکه ای نیز از ضرورتها سازمانی فناوری اطلاعات است که همزمان دارای مزیت بزرگ بودن و درعین حال کوچک بودن است و از صرفه جویی ناشی از مقیاس در اثر بزرگ بودن و انعطاف پذیری بالا برای پاسخ به تغییرات سریع محیطی برخوردار است. در ساختار شبکه ای وقتی همه وظایف در خارج از سازمان مرکزی انجام می گیرد، ما با یک سازمان مجازی مواجه خواهیم بود.

نتیجه دیگر آن که فناوری اطلاعات بستر و عرصه لازم را برای فعالیت کارآفرینان و نوآوران فراهم می سازد، و سازمان ها و جامعه را به سمت اقتصاد دانش محور سوق می دهد.

__________________________

1. Human capital

2. Intellectuel capital

منابع و ماخذ

1- آزرنگ، عبدالحسین اطلاعات و ارتباطات- تهران. سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی, 1380 ش.

2- دیانا هولمز و کیت جهان اشنایی با فناوری اطلاعاتی. ترجمه مجید آذرخش. تهران. انتشارات سمت, 1377 ش.

3- رابینز، استیفن تئوری سازمان ترجمه الوانی و دانائی فرد. تهران. نشر صفار, 1376 ش

4- میر فخر الدین، سید حیدر ویژگی های سازمان های مجازی. تدبیر. شماره 117,1380ش

5- خدمات مبتنی بر فناوری اطلاعات- مجله تکفا. شماره 2. تهران.1381ش

6- منتظر غلامعلی، توسعه مبتنی بر فناوری اطلاعات...، تهران فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی شماره 25, 1381ش

7- دانایی فرد حسن الزامات فناوری اطلاعات و ارتباطات: نظریه پردازی در مدیریت دولتی، تهران، فصلنامه دانش مدیریت،شماره 64. 1383ش

8- قلی پور رحمت ا... ، طرح پژوهش و بررسی تأثیر فناوری اطلاعات بر اشتغال نیروی کار، تهران، مؤسسه کار و تامین اجتماعی1381ش.

9-E. Fram Turban (1996). "Information technology for management". First Edition. Newyork. West

10- Danial Robey (1986). "Designing organization". Second edition. Richard D. Irwin

11- Drucker, Peter (1997). "The future that Has Already Happened" Harward Business Reviw.

12- Fiona. Potter(1998). "Business in a virtual world". Macmillan business.

13-Henry C.Lucas (1994). "information systems: com copts for management".Mc Graw – Hill

14- "the economic and social impact of telework" Available at:www.dol.gov