به گزارش گروه وبگردي باشگاه خبرنگاران جوان، انتخابات مجلس براي دهمين دوره و انتخابات خبرگان رهبري به طور همزمان روز جمعه 7 اسفند ماه در سراسر كشور برگزار خواهد شد. مرحله" نخست اين انتخابات همزمان با انتخابات پنجمين دوره مجلس خبرگان رهبري خواهد بود.
اين انتخابات، براي تعيين 290 كرسي دوره دهم مجلس شوراي اسلامي و 86 كرسي دوره پنجم مجلس خبرگان رهبري است و مطابق قانون تجميع انتخابات، به طور همزمان برگزار مي‌شود.
با توجه به اهميت انتخابات مجلس شواري اسلامي و خبرگان رهبري اين گزارش در نظر دارد پيشينه برگزاري انتخابات را در ايران بررسي كند و سير تطور تاريخي و تكاملي كه ملت و نمايندگان آنان در اين راه فراز و نشيب طي كردند و در نهايت به مردمسالاري ديني رسيده‌اند.
علي ططري مدير مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي در حوزه تاريخ پارلمان 12 تاليف دارد. به همين دليل درباره تاريخچه مجلس با وي به گفت‌وگو نشستيم. كه در ذيل مي‌آيد.
* مجلس دوم شوراي ملي در چه شرايط تاريخي آغاز به كار كرد؟ چه تفاوت‌هايي با مجلس اول شوراي ملي داشت؟
بي گمان بين فضاي سياسي ايران در زمان برگزاري انتخابات دومين دوره مجلس شوراي ملي با دوره نخست مجلس، تفاوت‌هاي زيادي وجود داشت، كساني كه تغييراتي در نظامنامه دوره دوم انتخابات دادند از عقبه فكري بيشتري برخوردار بودند،كميسيون 16 نفره‌اي براي تدوين نظامنامه دور دوم انتخابات مشخص شدند كه بعد از فتح تهران تشكيل شد كه در ميان اين كميسيون افرادي همچون عبدالحسين فرمانفرما، اسدالله ميرزا، شهاب‌الدوله، كاشف‌السلطنه، سيدنصرالله تقوي به چشم مي‌خورد هر كدام از آراي فكري، طبقاتي و سياسي خاص برخوردار بودند. قانون انتخابات در دوره دوم مجلس شوراي ملي با تغييرات چشمگيري همراه شد. از جمله انتخابات دو مرحلهاي برگزار شد.
* مجلس شوراي ملي دوم در چه زماني آغاز به كار كرد؟
با صدور فرمان احمدشاه در اول رجب 1327 هجري قمري انتخابات دومين دوره مجلس شوراي ملي آغاز شد. ناظم‌الاسلام كرماني در كتاب تاريخ بيداري ايرانيان اين فرمان را آورده است كه بدين شرح است:
جناب اشرف نايب‌السلطنه
از آنجايي كه خداوند متعال رحمت سلطنت به ما عطا فرموده و حدود ما را در حفظ ناموس اسلام ظل عاطفت خود قرار داد شكرانه نعمت عظما بايد هر چه زودتر خاطر خطير ملوكانه ما در نظم امورات مملكت و آسودگي ملت و نشر عدالت كه به واسطه تشكيل مجلس شوراي ملي خواهد بود، ساعي باشد. فهذا مقدر مي‌فرماييم همين دست خط ما را به جنابان وزير جنگ و داخله ارائه داده، در تشكيل مجلس شوراي ملي و سنا نظم احداث لازم‌تر و به حال ملت مفيدتر است.
در اين راه پر فراز و نشيب اقدامات مجدانه نماينده و از طرف ما به عموم ملت كه فرزندان ما هستند بگوييد كه ان‌شاءالله عمري كرامت فرمايد جبران خدمات چندين ساله شما را خواهم فرمود.
1327 سلطان احمدشاه قاجار
احمد شاه قاجار برخلاف پدرش رغبت فراواني داشت دومين مجلس شوراي ملي تشكيل شود. براي برگزاري انتخابات، كميسيون 16 نفره‌اي تشكيل شد تصميماتي اتخاذ كرد كه تغييرات چشمگيري در نحوه برگزاري انتخابات دومين دوره مجلس شواري و قانون انتخابات ايجاد كرد. تعداد وكلا در قانون اساسي تا 160 نفر بلااشكال بود اما در همين دوره، به حداكثر 120 نماينده تقليل پيدا كرد.
مجلس با حضور نصف بعلاوه يك نمايندگان يعني 61 نفر، افتتاح و رسميت پيدا مي‌كرد. از جمله مواردي كه در مجلس دوم تغيير پيدا كرد تعداد وكلاي مجلس بود. نمايندگان تهران به 15 نفر تغيير پيدا كرد وكلاي آذربايجان نيز به دليل خدماتي كه در مشروطيت و فتح تهران داشتند به 19 نفر افزايش يافت.
براي نخستين بار به هر كدام از اقليت مذهبي حق دادند نماينده‌اي را انتخاب و به مجلس بفرستند و به ايل قشقايي، بختياري و تركمن نيز اجازه دادند نماينده جداگانه براي مجلس انتخاب كنند. شرايط سني انتخاب كنندگان از 25 سال به 20 سال تغيير پيدا كرد و وكلا علاوه بر معروفيت، بايد 6 ماه در محل انتخابيه كه قصد داشتند از آن محل نماينده شوند سكونت داشته باشند. ملكي به ارزش 250 تومان در اختيار داشته باشند. 10 تومان نيز ماليات بايد پرداخت كرده باشند و سالانه 50 تومان عايدي نيز داشته باشند.
يكي از اقدامات اساسي كميسيون 16 نفره اعمال كرد شرايط كساني است از حق راي دادن محروم بودن را تغيير داد فقط افرادي را از حق انتخاب كردن منع كرد كه در حضور يكي از حكام شهر از دين اسلام خارج شده‌اند.
البته در قانون انتخابات دور دوم نيز اشكالات زيادي وجود داشت برخي معتقد بودند قانون با عجله نوشته شد بيشتر ضعف‌هاي موجود از دوره اول مجلس رفع نشد.
عمده‌ترين ضعف نظامنامه دور دوم ماده پنجم قانون بود كه زنان را از انتخاب كردن و انتخاب شدن محروم كردند.
براي اولين بار وكيل‌الرعايا نماينده مجلس همدان خواستار حق انتخاب كردن و انتخاب شدن زنان شد و مدعي شد زنان در زمان مشروطه دوشادوش مردها مبارزه كردند. كه هر دو طيف مجلسيان اعم از تندرو و معتدل با نظر وكيل‌الرعايا مخالفت كردند. براي نخستين بار مطابق متمم قانون اساسي 5 تن از مجتهدين براي نظارت بر قوانين و انطباق با احكام شرع انتخاب شدند.كه به اين شرح است. ميرزا زين العابدين قمي، سيد ابوالحسن اصفهاني، سيد علي حائري، سيدحسن مدرس، حاج امام جمعه قمي.
* نحوه انتخاب اين افراد چگونه بوده است؟
در مرحله نخست براي انتخاب علما در بين روحانيون راي گيري شد در مرحله بعد بين افراد منتخب قرعه‌كشي صورت گرفت. سيد علي حائري به دليل كسالت از پذيرش عضويت در مجلس عذرخواهي كرد. شيخ محمدباقر همداني به جايشان آمد. فقط در مجلس دوم متمم قانون اساسي اجرا شد و در مجالس بعدي علما حضور چشمگيري نداشتند. شهيد مدرس نيز در انتخابات تهران شركت كرد و رأي آورد.
* آيا مانعي در اجراي متمم قانون اساسي بود يا علما تمايلي نداشتند؟
شرايط به اين گونه پيش رفت كه متمم قانون اساسي ناديده انگاشته شد مانند مجلس سنا كه اين قانون اساسي نيز ناديده گرفته شد.
*مهمترين مصوبه مجلس دوم چه بود؟
قانون ثبت اسناد، قانون انتخابات مجلس شوراي ملي، قانون منع حمل اسلحه، قانون محاسبات عمومي، ايجاد روزنامه رسمي، قانون ديوان محاسبات، قانون اداري وزارت معارف و اوقاف، قانون استخدام سه نفر مستخدم سوئدي براي ژاندارمري و دو نفر فرانسوي براي وزارتخانه هاي عدليه و داخله
* معروف‌ترين نمايندگان مجلس چه كساني هستند؟
سيدنصرالله تقوي، اسماعيل‌خان ممتاز‌الدوله، ارباب كيخسرو شاهرخ، شهيد مدرس، ميرزا حسن‌خان مشيرالدوله جزو نمايندگان معروف اين دوره بودند كه مشيرالدوله بعداً استعفا دادند و به هيأت دولت رفت. 130 نفر نماينده در مجلس دوم شواري ملي به عضويت مجلس درآمدند. حاج ميرزا يحيي‌خان دولت‌آبادي از كرمان نماينده شد و اما از پذيرفتن نماينده مجلس سر باز زد.
* تعامل دولت و مجلس چگونه بود؟
بعد از ايجاد مجلس در ايران همه دولت‌ها بايد از مجلس تأييديه مي‌گرفتند اما متاسفانه به علت شرايط داخلي و منطقه‌اي و جهاني دوره دولت‌هاي مستعجل بود.
محمد ولي‌خان تنكابني سپهدار اعظم كه در 9 آذر 1288 هجري شمسي دولت خود را به مجلس دوم معرفي كرد. بعد از 5 ماه سه تن از وزرايش استعفا كردند دولت مجبور شد 8 ارديبهشت 1289 دوباره از مجلس تأييديه بگيرد، 31 ارديبهشت ماه 1289 براي سومين بار سپهدار اعظم كابينه خود را معرفي كرد .
بعد از اين دوره ميرزا حسن‌خان مستوفي‌الممالك رياست وزرا را بر عهده گرفت چند بار وزرا كابينه خود را تغيير داد. تغييرات دولت را بايد در صحن علني مجلس معرفي مي‌كرد و براي بار ديگر يعني در سال 1289 سپهدار اعظم دوباره كابينه خود را معرفي كرد و بعد از آن نجف قلي‌خان 3 مرداد 1290 براي اولين بار كابينه خود را به مجلس معرفي كرد.
* آيا محلس در مستعجل بودن دولت‌ها نقش داشت؟ پرسش اساسي من اين است كه تجربه نو پارلمان در ايران و نوع تعامل مجلس و دولت در مستجعل بودن دولت تاثير نداشت.؟
عوامل مختلفي در ناپايدار بودن دولت تأثيرگذار بود، مجلس هم متزلزل بود. در دوره مجلس دوم شوراي ملي جهان را در آستانه جنگ جهاني اول بود.
منطقه ايران و خاورميانه كه به عنوان چهار راه شبه قاره هند براي انگلستان حائز اهميت بود و از طرف ديگر متفقين در حال نفوذ در منطقه بودند، استخراج نفت در ايران اهميت ايران را صد چند كرد، نفت ايران ماشين جنگي متفقين را تأمين مي‌كرد و نفوذي بيگانه و دخالت‌هاي بي‌حد و حصر روس و انگليس در ايران باعث شد كه مجلس متزلزلي داشته باشيم.
از سوي ديگر وضعيت اقتصاد ايران نيز بسيار بد بود دخل و خرج با هم همخواني نداشت، بحران‌هاي جدي اجتماعي و اشرار و عناصر خودسر در سراسر ايران جولان مي‌دادند و زير بار قانون و حاكميت نمي‌رفتند. مديريت ناكارآمد شخص اول كشور يعني احمدشاه ضعيف‌النفس كه بيشتر اوقات در كشور حضور نداشت نيز مزيد بر علت بود.
* مجلس مشروطه چرا نتوانست بعد از تفويض اختياري كه از نظر قانون حاكميتي به او شد تأثيرگذار باشد؟
دور دوم مجلس، روسيه تزاري به مجلس ايران اولتيماتوم داد و مجلس بسته شد. اگر مجلس از ابزار نظارتي خود استفاده نمي‌كرد دولت به درستي به وظايف خود عمل نمي‌كرد.
* روز اختتاميه مجلس كي بود؟
سوم دي ماه 1290 مجلس دوم به كار خود پايان داد.
* آيا تقلبي صورت گرفت؟
دور دوم مجلس شوراي ملي انتخابات دو مرحلهاي بود و عمومي نبود. البته اسنادي وجود دارد كه بازگوكننده شكايات مردمي اهالي سبزوار از مأموران بود. اسناد ديگري از شكايت مردمي زنجان و برخي از اهالي استان فارس نيز وجود داشت. به نظر مي‌رسد تخلفاتي صورت گرفته اما خيلي كم بود اما اين تخلفات به تدريج در دوره‌هاي بعدي زيادتر شد.