ورني بافي، صنعت بومي خطه آذربايجان بوده و هنوز در ميان زنان و دختران منطقه به ويژه در ارسباران به عنوان هنري ارزنده و والا داراي رونق و خواستار فراوان است.

به گزارش خبرنگار مهر، ۸۵ درصد عشاير آذربايجان شرقي به كار بافت ورني مشغول هستند اما اين هنر اصيل و بومي بيشتر در بين عشاير و برخي روستاهاي منطقه ارسباران رواج داشته بطوريكه بيش از ۲۰ هزار نفر از جمعيت منطقه به توليد ورني اشتغال داشته و امرار معاش خود را از توليد ورني تامين مي كنند.

“ورني” محصولي است ميان گليم و فرش كه همچون ساير گليم‌ها بصورت ذهني و بدون نقشه از پيش تهيه شده به وسيله زنان و دختران عشاير و روستائيان منطقه ارسباران بافته مي‌شود.

تار و پود اين فرش همانند قالي از نخ‌هاي پنبه‌اي، پشمي و ابريشمي فراهم شده و گاهي براي چله‌كشي از پشم گوسفند هم كه در منطقه بصورت فراوان وجود دارد استفاده مي‌شود.

“ورني” در ميان عشاير شاهسون و روستاهاي كليبر، خداآفرين، هوراند و روستاهاي بخش مركزي از رونق قابل توجهي برخوردار بوده و در حال حاضر كشور ما تنها صادركننده اين محصول است.

اين محصول هم بر روي دار افقي و هم بر روي دار عمودي بافته مي شود كه در داخل چادر و خانه‌هاي روستائيان و عشاير مستقر مي‌شود.

نقشه ورني نشانگر اعتقادات، آداب و رسوم و باورهاي مردم اين منطقه است و بيشتر در بافت آن از تخيلات ذهني و شكل حيوانات و پرندگان استفاده مي‌شود و معمولاً براي رنگ‌بندي ورني از رنگهاي لاكي، كرم، آبي روشن، سفيد و پيازي استفاده شده و در ابعاد مختلف و به بازار عرضه مي‌شود.

در مناطق وسيعي از ارسباران (اهر، كليبر، هوراند و ورزقان، آبش احمد و خداآفرين ) ورني بافي رواج داشته و مردم منطقه معمولاً مواد اوليه خود را از دلالان بومي و غيربومي گرفته و ورني بافته شده را به صاحب مواد اوليه تحويل داده و فقط دستمزد دريافت مي‌كنند.

منطقه ارسباران با جمعيتي بالغ بر ۴۰۰ هزار نفر در شمال شرق آذربايجان شرقي واقع شده و شهرهاي اهر، كليبر و ورزقان را شامل مي شود.

ورني بافي، بومي آذربايجان بوده و هنوز داراي رونق و خواستار فراوان است. ورني عمدتاً در قشلاق عشاير كوچ رو كه حجم كاري كمتري دارند توسط زنان و دختران بافته مي شود. به همين سبب بيشتر نقوش و رنگ آميزي ورني ها بافته شده در ميان عشاير كاملاً متاثر از فرهنگ، باور و روحيات آنها و در ميان روستائيان، متشكل از موتيفهاي روستايي، ثابت و شناخته شده است كه در قالب نقشه هاي شكسته و هندسي متصور مي شود.

خاستگاه اصلي اين صنعت منطقه عشايري آذربايجان بوده كه از آنجا به ديگر مناطق گسترش يافته است. ورني ارسباران محصولي مناسب براي صادرات غيرنفتي استان است و حمايت مناسب از ورني‌بافان با ارائه تسهيلات كم‌ بهره، تأمين مواد اوليه مناسب، برگزاري كلاس‌هاي به‌بافي و خريد تضميني اين محصولات موجب ارتقاي درآمد جامعه عشايري به خصوص فراهم كردن اشتغال پايدار براي زنان و دختران عشايري مي شود.

در هر خانواده عشايري حداقل دو نفر به بافت ورني اشتغال دارند و برابر يك تحقيق ميداني سالانه در منطقه ارسباران بيش از ۱۴ هزار تخته ورني در ابعاد و اندازه‌هاي مختلف توليد و به بازارهاي داخلي و خارجي عرضه مي‌شود كه از اين توليدات ۳۰ درصد مصرف داخلي و ۷۰ درصد توليدات آن به كشورهاي اروپايي، آسيايي و حاشيه خليج فارس صادر مي‌شود.

در حال حاضر توليد ورني در سطح جهاني منحصر به ايران بوده و در ايران هم فقط در مناطق فوق الذكر وجود دارد. ورني هاي توليدي آذربايجان معمولا در زمينه رنگهاي لاكي، سرمه اي، كرم، سفيد، پيازي و آبي روشن با نقش حيوانات در وسط و حاشيه توليد مي گردد.

ورني يا نوماك چيست؟

ورني نه فرش است نه گليم. بلكه نوعي زيرانداز است كه هم سادگي و سبكي گليم را دارد و هم ظرافت و زيبايي قالي را، ورني به دليل عدم استفاده از گره در بافت آن جزو گليم و از جهت طرح، نقشه و شكل ظاهري آن مشابه قالي به نظر مي آيد.

محصول ورني به عنوان نوعي زيرانداز، مفرش يا وسيله حمل اسباب و اثاث منزل عمدتا در منطقه كوچ و استقرار عشاير شاهسون مغان در آذربايجان و برخي نواحي پيراموني و مرتبط با جمعيت و جوامع مستقر در اين نواحي تداوم و تكوين يافته است.

قسمت ها و اجزاي تشكيل دهنده ورني

حاشيه: از اجزاي اصلي نقشه ورني بوده است و همانند چهارچوب يا قابي دور متن اصلي را احاطه كرده است، حاشيه خود از چهار قسمت به نامهاي لور- زنجيره- حاشيه كوچك- حاشيه بزرگ تشكيل شده است.

متن يا زمينه اصلي: به فضاي داخلي محصور بين قسمتهاي مختلف حاشيه ورني متن يا زمينه ورني گفته مي شود. متن بيشترين حجم و فضاي ورني را به خود اختصاص مي دهد و متناسب با نگاره ها و نقوش پياده شده در آن نقش يا طرحهاي مختلف به خود مي گيرد.

ترنج: طرح يا بخش مياني ورني را تشكيل مي دهد و معمولا با اشكال هندسي مختلف مانند دايره، لوزي، بيضي و انواع ديگر ضلعي نقش زده مي شود.

نقوش و اندازه هاي رايج در ورني

بيشتر نقوش از اشكال حيوانات و وحوش منطقه ارسباران تا ثير پذيرفته و نقش عمده حيوانات عبارتست از : گوزن، مرغ و خروس،گريه، مار، پرندگان محلي، آهو، گوسفند، شتر، گرگ، عقاب و غيره است. توليد اين صنعت صرفا خانگي بوده و ابزار آن از قبيل دار، دفتين، هاف و كجو مي باشد كه همگي در محل تهيه مي شود و غالبا در همان اطاقي كه خانوار عشايري سكونت دارد توليد صورت مي پذيرد.

ورني

در اندازه هاي مختلفي بافته مي شود كه شامل اين موارد است: ورني قاليچه با ابعاد۱۲۰*۲۵۰ سانتيمتر، ورني كناره با ابعاد۱۲۵*۳۲۰ سانتيمتر ، ورني پشتي با ابعاد۷۰*۱۰۰ سانتيمتر و ۶۰*۹۰ سانتيمتر، ورني قالي با ابعاد ۲۰۰*۳۰۰ سانتيمتر، ورني زرع ونيم (جفت) با ابعاد۱۱۵*۱۶۰ سانتيمتر و ورني كناره بزرگ با ابعاد ۱۵۰*۳۲۰ سانتيمتر.

انواع ورني:

ورني ها براساس مواد اوليه مورد استفاده در آنها به انواع ذير تقسيم مي شوند:

ورني كف ابريشم: در اين نوع ورني تار نخ يا پشم بوده و پود هم نخ مي باشد ولي پود اضافي يا زمينه هم ابريشم است هم پشم و بيشترين رنگ ابريشم در اين نوع ورني رنگ سفيد مي باشد.

ورني ابريشمي(ابريشم خالص): كه مواد اوليه استفاده در اين نوع ورني، تار و پود اصلي، (زمينه) از ابريشم پود از نخ مي باشد.

ورني هاي پشمي: در اين نوع ورني، تارها از پنبه يا نخ و پود و پود اضافي (زمينه) از نخ خامه رنگ شده حاصل از پشم گوسفندي مي باشد.

ورني پشمي ابريشمي: در اين نوع ورني، تار از نخ يا پشم، پود از نخ و پود اضافي يا زمينه از ابريشم مي باشد.

ابزار كار و نحوه بافت ورني

ابزار كار اين محصول شامل سيخ، كارد يا قيچي، آچار براي شل و سفت كردن پيج هاي متصل به دار، تخته بند يا نيمكت، متر،دار چوبي يا فلزي، دفتين يا دفه است.

شيوه بافت ورني، ايجاد نقوش گردان بسيار دشوار است و اين نقوش در ورني ها بسيار نادر بافته مي شود. دار ورني چهارچوبي مربع شكل است كه تنها اختصاص به ورني نداشته براي قالي بافي هم استفاده مي شود و شامل اجزاء: سردار، زيردار، چپ رو، راست رو، ستونهاي وسط، كوجو، چوب هاف، نيمكت يا تخته بند و گوه (براي دارهاي چوبي) مي باشد.

طول دار ورني (درازاي چپ رو و راست رو) مساوي است با نصف طول ورني + ۳۰ سانتيمتر و عرض آن (طول سردار و زيردار) برابر است با عرض ورني + ۲۰ سانتيمتر، دار ورني به دو صورت افقي و عمودي است كه دار افقي معمولاً در عشاير كوچ رو (به دليل ارتفاع كم چادرهاي عشايري) و دار عمودي معمولاً در ورني هاي شهري استفاده مي شود.

براي ورني بافي خامه ها كلاف نمي شود و به اندازه ۴۰ سانتيمتر بريده شده به صورت بسته هايي كه به آن آسما (آويزان) مي گويند در بالاي دار آويزان مي شود.

جنس ورني

جنس ورني گاه تلفيقي از ابريشم يا پشم در گذشته عشاير “دشت مغان”، “گرمادوز” و “ارسباران” پشم حاصل از دام هايشان را با دوك‌هاي معمولي مي‌ريسيدند و به روش ابتدايي رنگ ريزي مي كردند و آن را براي بافت ورني آماده مي‌ساختند. نوع و شكل ورني ممكن است در ايلات و عشاير گوناگون متفاوت باشد، زيرا اين صنعت ابتدا توسط عشاير توليد شده است.هم اكنون نيز ايل‌هاي بختياري، بلوچ، قشقايي، مغان و ارسباران از ورني استفاده مي‌كنند.

محصول ورني هم بر روي دار افقي و هم بر روي دار عمودي بافته مي شود كه در داخل چادر و خانه‌هاي روستائيان و عشاير مستقر مي‌شود. از انواع ورني در آذربايجان شرقي مي‌توان به ورني قالي، ورني كناره بزرك، ورني كناره، ورني ذرع و نيم (جفت )، نقشه ورني نشانگر اعتقادات، آداب و رسوم و باورهاي مردم اين منطقه بوده و بيشتر دربافت آن از تخيلات ذهني و شكل حيوانات و پرندگان استفاده مي شود. در حال حاضر كشور ما تنها صادر كننده اين محصول است.

ديگر صنايع دستي منطقه ارسباران

فرمش(مفرش): اين دست بافته به شكل مكعب مستطيل بوده، سطوح آن قبلاً بافته شده، سپس به هم دوخته مي شود. مفرش براي نگهداري رختخواب و وسايل خواب و لوازم ضروري استفاده مي شود. در هنگام كوچ وسيله بسيار مناسبي براي قرار دادن و حمل و نقل وسايل مختلف مي باشد.

مسند( گليم چه): مسند، گليم چه اي است در اندازه ۸۰×۱۵۰ سانتي متر كه بسيار محكم و ريز باف بوده و بيشتر جنبه ي خود مصرفي و تزئيني دارد. – از مرغوب ترين مسندها بهترين ”مخده “ و ” پشتي “ ساخته مي شود.

خورجين(جوال كوچك): خورجين براي حمل اشياء و وسايل ضروري تهيه مي شود. نقوش جالبي در اين بافته به كار مي رود و در جريان كوچ از آن استفاده مي نمايند. اگر دو طرف خورجين را از هم جدا كنند، در واقع دو جوال بوجود مي آيد.

هيبه( ساك و كيسه پشتي( hiba ) ): اين صنعت دستي شبيه خورجين اما از آن كوچكتر است. لوازم ضروري كوچك را در آن جاي داده و هنگام سفر روي دوش مي اندازد. پوشش خارجي هيبه دست باف بوده و داراي نقش و نگار و رنگ هاي جالبي است.

اجاق قيراغي (اجاق كناري): شبيه گليم و جاجيم به شكل مكعب مستطيل بافته و دوخته مي شود در كنار اجاق مورد استفاده و در حمل و نقل لوازم عشايري به عنوان صندوق استفاده مي شود (در شهرها براي رويه ي كاناپه و مبل مورد استفاده قرار مي گيرد). از ديگر صنايع دستي عشاير قره داغ مي توان از دوز تورباسي(نمكدان) نام برد.

كئچه (نمد): بهترين و مرسومترين زيرانداز كف آلاچيق و پوشش خارجي آن است. از بهترين پشم گوسفند تهيه مي شود. نمد مزاياي زيادي نسبت به گليم و زيلو دارد. از پشم دام ها به آساني و در كمترين مدت توليد مي شود. در زمين هاي نمناك و مرطوب مفيد است. در تهيه ي جل اسب و جهاز شتر و پوشش خارجي آلاچيق به كار مي رود. بسيار سبك و قابل حمل و نقل است. بر روي نمد اقسام گلدوزي كه حاصل هنر و ذوق زنان است انجام مي گيرد.

خالچا (قاليچه): بافت قاليچه از اصيل ترين هنر عشاير است. قاليچه ها در قطعات كوچك و قابل حمل با قرار دادن از نقش ها و طرح ها ي متنوع و اشكال هندسي در آن بافته مي شود.

جوال: (javal ) جوال كيسه ي بزرگي از جنس گليم است كه براي حمل موادي چون آرد، علوفه، كنجاله، كاوه و… به كار مي رود. معمولاً فاقد نقش است. جوال ابتدا مانند گليم بافته مي شود و سپس مانند كيسه سه طرف آن دوخته مي شود. سر جوال را براي آن كه محكم باشد ، چند لا تا كرده ، مي دوزند.

تندير ديبي ( ته تنوري): نوعي دستباف عشايري است كه ظرافت گليم و جاجيم است. در زمستان ها و به هنگام استراحت و در قطعات كوچك بافته مي شود. اين دستبافته در حين نان پزي در كنار تنور مورد استفاده قرار مي گيرد.

گرچه منطقه ارسباران با وجود عشاير و روستاييان هنرمند و زحمتكش خود يكي از پايگاه‌هاي مهم حفظ و احياي صنايع دستي اصيل و بومي ايران زمين است اما به نظر مي رسد بدون حمايت دولت و فراهم كردن تسهيلات مناسب،‌ آينده اي خوش در انتظار هنرهاي اين سرزمين نخواهد بود.

بر همين اساس، كارشناسان و فعالان صنايع دستي بر اين باورند كه حمايت‌هاي دولت از طريق پرداخت وام تسهيلات بانكي كم بهره و بلند مدت به هنرمندان فعال در صنايع دستي از جمله بافندگان ورني يكي از مهمترين راهكارهاي حمايت از اين بخش است.

از سوي ديگر، معرفي و تشويق بافندگان و آموزش دهندگان بافت گليم و ورني و … به عنوان حافظان و ميراث داران فرهنگ اصيل، بومي و ملي راهكار ديگر مورد نظر صاحبنظران اين بخش بوده است.

در كنار حمايتهاي دولتي اما نبايد از نقش بازاريابي و تبليغات گسترده در مورد اين محصول منحصر به فرد ورني در ارسباران غافل بود. در اين بخش نياز سنجي بازار كشورهاي اروپايي، آسيايي، آفريقايي و ساير كشورها و بافت ورني براساس سليقه ها و نياز متناسب با هر كشوري به شدت احساس مي شود.

در كنار اين امر، برگزاري نمايشگاه‌هاي متعدد صنايع دستي در سطح استان و همچنين مشاركت در نمايشگاه‌هاي سراسري صنايع دستي در ايران و نمايشگاه‌هاي بين‌المللي خارج از كشور با هدف توسعه و ترويج هنر ورني بافي هم در حفظ و احيا و تشويق فعالان اين هنر مفيد و موثر خواهد بود.

فعال كردن دوره هاي آموزشي در مناطق روستايي و عشايري و نظارت كارشناسان ذيربط در جهت بهبافي ورني هم يكي از مواردي است كه براي حفظ اصالت و احياي اين هنر بومي بايد مد نظر مسئولان قرار گيرد.

منبع:اهر نما