قیمت گذاری گاز بر اساس قیمت نفت و با قراردادهای دراز مدت، از تاریخچه ای طولانی برخوردار است. همزمان با آغاز مصرف گسترده گاز در خانه ها به عنوان جایگزین نفت در دهه 60 میلادی، قیمت گذاری گاز بر اساس قیمت نفت صورت می گرفت.
همچنین بدلیل هزینه های بالای سرمایه گذاری مالی در اکتشاف و استخراج و انتقال گاز، کشورها از قراردادهای درازمدت فروش گاز به عنوان یک امر پذیرفته شده، بهره می گرفتند.
امروزه دیگر گاز به عنوان کالای جانشین نفت شناخته نمی شود. با وجود تمایل عده ای، از گاز برای مصرف خودروها و کامیون ها و کشتی ها استفاده نمی شود و بخش عمده گاز در نیروگاه ها و بخش گرمایی منازل مصرف می گردد.
هنوز تولیدکنندگان اصلی گاز از فرمول قدیمی قیمت گذاری آن، بویژه در هنگام افزایش قیمت نفت، مشتریان نیز با توجه به محدود بودن تعداد عرضه کنندگان ، به این شرایط عادت کرده اند.
بر اساس مطالعه اخیر موسسه مطالعات تکنولوژی ماساچوست ، خطوط لوله 80 درصد حجم تجارت گاز را منتقل می کند. شرکتهای بالادستی تامین کننده گاز این خطوط نظیر گازپروم که یک چهارم گاز مصرفی اروپا را تامین می کند، از قدرت بالای چانه زنی برخوردار است.
کنترل خطوط لوله، هنگامی که به بستن شیرهای صدور گاز منتهی شود (نظیر آنچه در زمستان سال 2009 و بر سر حق ترانزیت صدور گاز به اروپا از طریق اوکراین روی داد)، هیچ گزینه دیگری را برای تامین گاز مورد نیاز خریداران باقی نمی گذارد.
اما در چند سال گذشته ، سه عامل به کاهش قدرت گاز پروم منجر شده است این عوامل عبارتند از: افزایش صادرات ال ان جی قطر به آمریکای دارای منبع گاز غیرمتعارف که استخراج آن را از اولویت خارج نموده است مقررات زدایی رو به رشد در بازار اروپا و کاهش سطح تقاضای جهانی گاز.
تغییرات در حوزه انرژی نیز باعث شده که شرکتهای اروپایی فعال در تجارت جهانی گاز با حضور دربازار رقابتی و عرضه ال ان جی با قیمتی معادل نصف قیمت گاز صادراتی روسیه به اروپا و بر اساس قراردادهای دراز مدت، بازار را با چالش روبرو نمایند.
شرکت های همکار با گاز پروم نیز گام مهمی برای تغییر در ساختار کنونی بازار و بر اساس خواسته های مشتریان برنداشته اند. البته شرکتهای روسی نیز مذاکره با مشتریان اروپایی را برای یک دوره سه ساله پذیرفته اند که تا 15 درصد قیمت خود در مقصد را کاهش دهند. (نروژ به عنوان یکی از اصلی ترین تامین کنندگان گاز اروپا ، در قراردادهای جدید خود ، کاهشی بیش از این 15 درصد را در قیمت های خود اعمال کرده است.)
از سوی دیگر، در ماه های اخیر، بازار گاز اروپا با تغییراتی اساسی روبرو شده است چراکه با آغاز ناآرامی ها در لیبی صادرات گاز این کشور به اروپا قطع شده است.
همچنین به دنبال زلزله مهیب مارس گذشته در ژاپن و از مدار خارج شدن نیروگاه های اتمی فوکوشیما ، ال ان جی صادراتی قطری ها مشتریان جدیدی در شرق آسیا یافته است.
شگفت آور نیست که تلاش های انجام شده برای اقناع گازپروم به کاهش قیمت ها با شکست روبرو شده است. در فوریه ،گازپروم خواسته است شرکت آلمانی ای.آن ، یکی از مشتریان مهم خود برای تعیین قیمت بر اساس قیمت نقطه تحویل رد کرد.
آلکسی میلر مدیرعامل گازپروم در اواخر ژوئن و در جمع سهامدارانش اعلام کرد که فرمول قیمت گذاری گاز بر اساس قیمت نفت، همچنان پابرجاست.گفته می شود این شرکت در مذاکرات پشت پرده همچنان به دنبال تغییر قراردادهای آتی و تلاش در حفظ شرکای اروپایی و عدم رقابت با آنان در بازار است.
با بررسی بازار می توان دریافت که موانعی نیز برای استخراج گازهای غیرمتعارف و احداث خطوط لوله گاز جدید وجود دارد. رویکردهای تجاری منعطف تر گازپروم و افزایش تقاضا برای استفاده از ال ان جی ، از محبوبیت احداث خط لوله نوباکو(با هدف انتقال سالانه 30 میلیارد مترمکعب گاز از دریای خزر و خاورمیانه به خاک اروپا) کاسته و جایگاه روسیه را مستحکم تر می نماید.
اما شاید روسها نیز دریافته اند که جهان در حال تغییر است. پژوهش انجام شده از سوی موسسه جیمز بیکر در دانشگاه رایس که در ماه ژولای منتشر شد نشان می دهد که با استخراج کامل منابع گازهای غیرمتعارف ، سهم 27 درصدی گاز پروم در تامین گاز اروپا در سال 2009 به 13 درصد در سال 2040 کاهش خواهد یافت.
و گاز پروم نیز دریافته است که چین از سال 2005 و با آغاز مذاکرات مربوط به احداث خطوط لوله واردات گاز ، به مدل های قراردادی پیشین صدور گاز در آسیا، اعتقادی ندارد.
چینی ها حتی به قیمت های کنونی گاز در آسیا نیز که از اروپا بالاتر است، اعتقادی ندارند و خواهان قیمتی پایین تر از قیمت های اروپا هستند. وجود منابع عظیم گازهای غیرمتعارف نیز شرایط را پیچیده تر نموده است. چراکه با کاهش سهم گاز وارداتی ، قدرت عرضه کنندگان گاز نیز هرچند با افزایش سطح کلی عرضه ، کاهش می یابد .
به نظر می رسد که در آینده ، ما شاهد کاهش اختلاف کنونی فاحش قیمت گاز در مناطق مختلف دنیا و یک سیستم قیمت گذاری بین المللی مشابه قیمت های کنونی بین المللی نفت خواهیم بود. البته توسعه جهانی بازار ال ان جی که تنها در سال 2010 میلادی بیش از 23 درصد بوده است ، هیچ نشانی از کاهش را نشان نمی دهد.
از سال 2000 میلادی تاکنون ، ظرفیت واردات ال ان جی اروپا دوبرابر شده است و به همین ترتیب هزینه های ساخت یک ترمینال ال ان جی افزایش یافته است. از سوی دیگر در شش ماه گذشته سال جاری ، تعداد کشتی های سفارش داده شده جهت حمل ال ان جی ، دوبرابر تعداد مشابه در سال 2010 میلادی بوده است.
قطر که درکنار ایران وروسیه بیشترین حجم گازهای متعارف دنیا را در اختیار دارد، ساخت چند پالایشگاه جدید مایع سازی گاز طبیعی را آغاز نموده است. چند کشور دیگر نیز و در راس آنها استرالیا، ساخت ترمینال های صدور ال ان جی را آغاز کرده اند. گینه نو، اندونزی و چند کشور دیگر نیز برای تامین ال ان جی مورد نیاز دنیا، رقابت خود را آغاز کرده اند. و حتی در آمریکا نیز ساخت چند پالایشگاه مایع سازی گاز طبیعی، آغاز شده است.
یکی ازنتایج تنوع بخشیدن به بازار عرضه گازهای متعارف و غیر متعارف را باید در کاهش قدرت عرضه کنندگان بزرگ گاز در قیمت گذاری و تعیین شرایط بازار دانست.
درسال های گذشته و بویژه در اواخر سال 2008 میلادی، بارها مطالبی در مورد ایجاد یک اوپک گازی از سوی بیش از دوازده تولید کننده بزرگ گاز به گوش رسیده است. در اولین گردهمایی آنان در مسکو ، ولادیمیر پوتین، نخست وزیر روسیه ریاست اجلاس را بر عهده داشت. هرچند با توجه به شرایط کنونی بازار جهانی گاز، شکل گیری یک اوپک دیگر در بازار تجارت گاز ، ناممکن به نظر می رسد.
چراکه بدلیل ظرفیت های متفاوت و دور از هم تولید و مصرف گاز، تولیدکنندگان و مصرف کنندگان گاز، شرایطی متفاوت از بازار جهانی نفت دارند. همچنین بر خلاف سیاست گذاری ماه به ماه بازار نفت از سوی کارتل های نفتی، در بازار گاز بدلیل انعقاد قراردادهای دراز مدت خریداری گاز که لغو آنها بامشکلات فراوانی روبروست، چنین کاری تقریبا غیرممکن است.
باید یادآور شد که با ارائه مداوم فناوری های نوین افزایش تولید در میادین ، اهمیت استراتژیک ذخایر متعارف و قدرت دارندگان آنها رو به افول خواهد بود. پیش از ظهور گازهای غیر متعارف در بازار، پیش بینی می شد که به زودی ونزوئلا به تامین کننده اصلی گاز ایالات متحده تبدیل خواهد شد و یا ذخایر بالقوه گاز ایران، می تواند به عاملی برای شکستن تحریم های وضع شده علیه این کشور بدلیل برنامه های هسته ای آنان، تبدیل شود.
اما هر دو فرضیه بالا ، تضعیف شده اند و پژوهش موسسه جیمز بیکر نشان می دهد که با وجود افزایش اهمیت این دو کشور در بازار آینده (پیش بینی سهم 26 درصدی ایران، ونزوئلا و نیجریه در تامین ال ان جی دنیا )، این سه کشور از نقش آفرینی کمتری در مقایسه با جایگاه تثبیت شده شان، برخوردارخواهند شد.
رشد جهانی بازار گاز طبیعی ، بدون مانع نخواهد بود. در پاره ای اوقات ؛ اجرای طرحهای توسعه با موانعی روبرو می شود و به دنبال آن عرضه با کاهش روبرو می شود و در مواردی ، تقاضا کمتر از عرضه می شود و در ماه های اخیر ما شاهد هر دو وضعیت بوده ایم.
موفقیت های آمریکا در بخش گازهای غیر متعارف (که علاوه بر دانش زمین شناسی ،مدیون بلندپروازی های آمریکایی ها و قانون 1978 آنهاست) احتمالا در هیچ کشور دیگری روی نخواهد داد. نگرانی های زیست محیطی نیز می تواند درپاره ای از مناطق به توقف طرحها بیانجامد . اما با وجود موانع و دست اندازهای فرارو ، به زودی شاهد انقلابی در بازار جهانی گاز خواهیم بود

منبع:شرکت ملی نفت ایران