سماق به عنوان یکی از گونه های گیاهی جنگلی خودرو که دست بشر در گسترش آن کمتر دخالت داشته، به شکل درختچه ای است کوهستانی که میوه‌های خوشه‌ای دارد، رنگ میوه آن قرمز و قهوهای و طعم آن گس است، ولی پس از رسیدن ترش می شود.

این گیاه اغلب در مناطق مدیترانه‌، جنوب ایتالیا و آسیای شرقی به ویژه در ایران دیده می ‌شود و دارای انواع متنوعی است که برخی از آنها نیز جنبه ‌تزیینی دارد.

سماق دارای انواع مختلفی از جمله، سماق صمغی (در بعضی از باغات تهران و مناطقی از کشور ژاپن می روید)، سماق آمریکایی (در مناطقی از آمریکای شمالی می روید)، سماق معمولی (مهمترین و پر رویش ترین درختچه سماق)، است.

سماق معمولی درختچه ای است کوهستانی با میوه‌ های خوشه‌ای که بومی نواحی مدیترانه، جنوب ایتالیا و آسیای شرقی بخصوص ایران است.

این محصول در ایران در نقاط استپی سلسله کوه‌های البرز و زاگرس در آذربایجان و خراسان و فارس و دامنه‌های جنوبی رشته کوههای البرز، در دره‌های کرج و هراز، بین هزار تا هزار و ۷۰۰ متر، در ارتفاعات شیراز تا ۲۳ هزار متر ارتفاع از سطح دریا و در جنگلهای ارسباران در ارتفاعات بین ۶۵۰ تا هزار و ۹۰۰ متر از سطح دریا دیده می‌شود.

درختچه سماق، درختی کوچک پاست با ارتفاع سه متر و گاهی به چهار متر بالغ می‌شود و شاخه‌های جوان و دمبرگ‌های آن را موهای زبر پوشانیده است.

میوه آن شفت کرکدار قهوه‌ای مایل به ارغوانی است، برگ‌های سماق دارای ۱۳ درصد مازوست بوده و در صنعت چرم‌سازی خصوصاً در مصر و یونان باستان بکار برده می شد، میوه سائیده شده آن نیز بعنوان چاشنی غذا در منازل مصرف می‌شود، از پوست آن هم رنگ زرد نارنجی به‌ دست می‌آید.

این درختچه در مناطقی که ۰۰ تا ۳۵۰ میلیمتر بارندگی سالیانه داشته باشد رشد می کند، در خاکهای کمی اسیدی یا خنثی با ۶٫۵ تا هفت = HP بهتر رشد می کند.

آب و هوای گرم و خشک را می پسندد، گیاهی نور پسند بوده و غیر مقاوم به سایه است، مقاوم به آفات و امراض بوده، اگر در اثر کم آبی خشک شود با مختصر رطوبت ایجاد پاجوش می کند و در صورت سرمازدگی ساقه های جدید ایجاد می کند.

روش های تکثیر این درختچه به صورت پاجوش، بذر و قلمه ساقه و ریزوم بوده؛ بهترین روش پاجوش است که در پاییز یا آخر زمستان پاجوش را با ریشه از گیاه مادر جدا کرده و در محیط جدید کشت می کنند.

کاربردهای مختلف سماق

مصرف غذایی سماق به صورت پودر به عنوان چاشنی غذای برنج و آش استفاده شده، از جوانه های تازه آن در سالادها استفاده می شود، همچنین بومیان آمریکایی آشامیدنی های سرد، گرم و رنگ و دارو از میوه های سماق تهیه می کردند.

اما این گیاه برای مصارف صنعتی نیز کاربرد دارد، برگ سماق در سیگارهای سنتی کاربرد داشته است؛ از دانه سماق روغنی استخراج می شود که در شمع سازی مورد استفاده قرار می گیرد، در قدیم برگ درخت سماق دم کرده را برای سیاه کردن مو استفاده می کردند، چوب سماق و جوشانده برگ و میوه آن در رنگرزی پشم مورد استفاده قرار می گیرد، عصاره، جوشانده و برگ خشک شده درختچه که به سماق الصباغین معروف است در حدود ۲۷ درصد جوهر مازو(تانن) دارد که در نمونه های وحشی این مقدار بیشتر است و در دباغی و رنگرزی مصرف می شود.

خواص دارویی و درمانی و مضرات سماق

باید توجه داشت هرچند سماق از خواص بسیاری برخوردار است و مصرف آن به عنوان چاشنی با غذاها توصیه می‌شود اما مصرف آن برای افرادی که معده حساسی دارند مناسب نیست و می‌تواند ایجاد ناراحتی کند.

همچنین در صورتی که سماق به خوبی تهیه نشده باشد به ویژه دانه آن می‌تواند برای برخی افراد مشکلاتی‌ ایجاد کند.

سماق منبع ویتامین c بوده و دارای خواص دارویی فراوانی نیز هست، که از آن جمله می توان به مواردی چون، درمان بیماریهای روماتیسمی و نقرس، کاهش خونریزی سینه(هموپتزی)، برطرف کننده اسهال معمولی و اسهال خونی، پایین آورنده تب، ادرار آور و تقویت کننده دستگاه گوارش، پایین آورنده قند خون و تصفیه کننده خون و دفع مواد زائد خون، سرمه آن جهت تسکین فشار و درمان جوشهای پلک نافع بوده و در قدیم برای درمان سوزاک و سل و همچنین شیره خارج شده از درخت سماق برای درمان بیماری های دستگاه ادراری بکار می رفته است.

همچنین به علت داشتن تانن فراوان، قابض و پاک کننده معده است و خاصیت آنتی اکسیدانی آن از بروز سرطان ها جلوگیری می کند، غرغره ی و مضمضه جوشانده سماق برای ورم گلو و دهان مفید است، چکاندن آب جوشانده آنها در گوش چرک آن را از بین مى برد، کمپرس با سماق در التیام زخم، خون دماغ، التیام سوختگی، اگزما، ترک نوک سینه و عضو ضرب دیده موثر است و همچنین مطالعات نشان می دهد که سماق تا ۸۱ درصد از ترکیب شدن گلوکز (قند خون) با پروتئین های حیاتی بدن و در نتیجه بروز بیماریهای دیابتی جلوگیری می کند.

علت افزودن سماق به کباب این است که خوردن گوشت کباب شده باعت تولید آنزیم هایی در بدن می شود که مضر هستند، سماق می تواند اثر این آنزیم ها را خنثی کرده و در عین حال چاشنى خوبى براى آشها و سوپها و خورشتها و رنگ آنها را مشکى کرده و اشتها را تحریک مى کند.

اما در این میان سماق مضرات خاص خود را نیز دارد، میوه تازه سماق به دلیل ایجاد مسمومیت نباید مصرف شود و فقط باید خشک آنرا مصرف کرد، به دلیل اینکه سماق سرد است برای افراد سردمزاج مناسب نبوده و باید با گیاهان گرم مصرف شود، صمغ درخت سماق باعث یبوست شدید می شود، مرغوب ترین نوع سماق به رنگ قرمز است که متأسفانه در برخی موارد به سماق های زرد و سیاه رنگ شیمیایی اضافه می کنند تا قرمز شود و این باعث خطرناک شدن مصرف سماق می شود، مصرف بیش از حد آن هم به صورت چاشنی بیش از پنج گرم می تواند مسمومیت زا باشد.

ارسباران؛ سرزمین گونه های نادر گیاهی و جانوری

منطقه ارسباران یک اقلیم منحصر بفرد با تنوع آب و هوایی ویژه در جهان است که وسعت جنگلی آن بالغ بر ۱۶۰ هزار هکتار بوده و تلاقی سه اقلیم سیبری، خزری و مدیترانه ای مناطق جنگلی و حیات وحش، ویژگی خاصی را به این منطقه بخشیده است.

از این مقدار وسعت، ۱۴هزار هکتار از این جنگل ها در بخش مرکزی اهر و بخش هوراند واقع شده است، در این میان بخش هوراند بیشترین سهم از جنگل های این شهرستان را دارد و از جمله گونه های گیاهی و درختی منحصر بفرد این منطقه رخدار، ممرز، بلوط، فندق، گردو و سماق و غیره است.

وسعت جنگلهای سماق منطقه به چندین روستای بخش هوراند شامل (آقبراز، وروجن سفلی و علیا، تابستانق، ملالو، کورن، کویر، هوای، قره درویش، داودلو، خانکندی و غیره) می شود که در سطح ۸۱ هکتار پراکنده شده است و تنها ذخیره گاه جنگلی سماق منطقه ارسباران است.

سماق تولیدی هوراند محصولی کاملاً سالم و ارگانیک و عاری از هرگونه آلاینده های شیمیایی از جمله کود و سموم شیمیایی است، بهره برداری از محصولات این جنگل ها متوسط عملکرد یک تن در هکتار با کل تولید سالانه ۸۱ تن سماق است و به لحاظ دارا بودن رنگ قرمز طبیعی، طعم خوب، بازار پسندی، یکی از مرغوبترین و اصلی ترین نوع سماق موجود در کشور است.

با توجه به اینکه منطقه ارسباران تنها منطقه تولید سماق در آذربایجان شرقی است که به جهت خاصیت طبیعی و کیفی بودن تولیدات سماق یکی از محصولات استراتژیک منطقه به شمار می رود، اگر برنامه ریزی مناسب برای صنایع تبدیلی، بازاریابی، فروش و صادرات آن صورت گیرد قطعاً می تواند علاوه بر رونق اقتصادی منطقه و درآمدزایی مناسب برای کشاورزان زمینه اشتغال پایدار را نیز برای روستاییان این منطقه فراهم کند.

برای این منظور با ایجاد کلاس های آموزشی برای پرورش دهندگان سماق در زمینه کاشت، داشت، برداشت و فرآوری؛ واگذاری وامهایی با تسهیلات بلندمدت و کم بهره برای فعالان کشت سماق؛ تغییر کارکردهای مراتع و جنگل های فاقد منافع طبیعی و اقتصادی به مزارع سماق؛ ترویج و ترغیب کشاورزان منطقه برای توسعه و تولید بیشتر سماق؛ معرفی سماق منطقه با اجرای جشنواره های متعدد در سطح منطقه و کشور، حمایت از طرح های پژوهشی تحقیقاتی و تولیدی جنگل و باغات سماق؛ حمایت از جنگل نشینان و تشویق آنها برای کشت و پرورش سماق در تنوع های مرغوب مختلف می توان برای توسعه این بخش اقدام کرد.

همچنین تشکیل شرکت تعاونی سماق کاران و اتحادیه مرکزی مستقل با عضویت شرکت های تعاونی سماق کاران به منظور ارتباط دو سویه با تولید کنندگان و بازار مصرف؛ اعطای تسهیلات ویژه حمایتی و ترویجی در قالب طرح های مصوب دولت در خصوص کشت گیاهان دارویی؛ معرفی و شناسایی سماق منطقه، شهرستان، استان از طریق تهیه نشریه ترویجی، برگزاری جلسات، تهیه برنامه رادیویی و تلویزیونی و مطبوعاتی در خصوص فواید، اهمیت و کاربرد سماق؛ برگزاری همایش های تخصصی درخصوص کشت گیاهان دارویی و سماق به صورت منطقه ای و کشوری؛ اجرای ماده ۳ برای توسعه و ترویج فرهنگ کشت سماق و واگذاری زمینهای منابع طبیعی بلا استفاده و مستعد به سماق کاران و تجهیز مناطق مستعد پرورش سماق به دستگاه های فراوری بسته بندی مجهز به فناوری روز با برند اختصاصی منطقه هوراند شهرستان اهر از دیگر اقدامات موثر در این زمینه است.

منبع: اهر نما