در دل ناحیه آذربایجان ( شمال شرقی استان آذربایجان شرقی)،منطقه ای زیبا وسرسبز به نام ارسباران یا قره داغ شکل گرفته است که به خاطر ویژگی های فرهنگی و اجتماعی و طبیعی اش، ناحیه به حساب می آید.

اهرارسباران در دوره های مختلف تاریخ حاکم نشین بوده است

مرکز قره داغ یعنی اهر از پیشینه وقدمت بالاییبرخوردار بوده  و در برخی از دوره های تاریخی حاکم نشین بوده است و عنوان ارسباران در سال 1314 به این منطقه اطلاق شده و قبل از آن ( از دوره صفوی به بعد ) عنوان قره داغ یا قراجه داغ به آن اطلاق می شده است.

این منطقه در دوره صفوی “ارازبار”وارسبار” نیز استفاده شده

در برخی منابع قدیم و حتی دوره صفویه از اسامی « آراز بار» و « ارسبار» نیز استفاده شده است و یونانیان به منطقه‌ای که پیرامون رود ارس قرار داشت، به تقلید از پارسیان آراکسینا می‌گفتند.

بیش از چهار صدهزارنفر درمنطقه ارسباران زندگی می کنند

ارسباران با جمیتی بالغ برچهارصد هزار نفر   و به مساحت بیش از 12 هزار کیلومتر مربع شامل 18 محال با یک هزار روستا ( بایبوردی، 1341) می شود و امروزه شهرستان های اهر، کلیبر، ورزقان، هریس، خداآفرین و هوراند را شامل می شود.

ارسباران منطقه کوهستانی وجنگلی است

این منطقه یک ناحیه کوهستانی و جنگلی و دشت می باشد و رودخانه های مهمی چون اهرچای و آجی چای، ایلگنه چای و کلیبرچای و ارس در آن جریان دارند.

164هزار هکتار جنگل در ارسباران واقع شده است

دو رشته کوه بزرگ یعنی قره داغ و قوشاداغ نیز تماماً در این منطقه کشیده شده اند و جنگل های بکر وطبیعی ارسباران که در فهرست میراث جهانی قرار گرفته، با 164 هزار هکتار تماماً در این منطقه واقع است.

اکثر عشایر غیور آذربایجان در ارسباران سکونت دارند

همچنین اکثر جمعیت عشایر استان آذربایجان شرقی که نماد شجاعت وافتخار کشورمان در طول تاریخ بوده اند نیز در  منطقه ارسباران (اهر کلیبر ،ورزقان،خدافرین،هوراندوورزقان وقسمتی از مغان سکونت دارند.

کشاورزی،معدن و گردشگری پتانسیل های مهم ارسباران هستند

کشاورزی، دامداری، باغداری، معدن و گردشگری از توانمدیهای  های مهم محیطی منطقه ارسباران به حساب می آیدو درآمد اقتصادی اکثر اهالی این منطقه از این محل تامین می شود.

آثارتاریخی منحصر بفرد از جاذبه های گردشگری ارسباران است

منطقه ارسباران از نظر تاریخی بسیار غنی است و گورستان ها و تپه ها و محوطه ها و شهرهای باستانی بسیاری مانند قوبول دره سی، میدان هوشنگ شاه، تپه شتربان، اژدهاداشی، لاریجان، گونجیک، زردخانه، ورگهان، چئراغلی،‌ زرنق و…، کتیبه های اورارتویی مانند سغندل ورزقان و شیشه اهر، همچنان قلعه های بسیاری مانند بابک، پشتو، جوشین، آوارسین، قهقهه، آغجاقلعه،‌ نودوز، کردشت و… مساجد قدیمی چون مسجد جامع اهر و خاروانا، بازار تاریخی اهر، کاروانسراهای قدیمی چون گویجه بئل و گورادره در اهر، خانه های قدیمی چون خانه دکتر قاسم خان اهری و امیرارشد قراجه داغی،در این منطقه قرار دارد.

ارسباران یکی از مناطق مهم گردشگری دینی است

ارسباران یکی از مناطق مهم معنوی ودینی است که امامزاده هایی هم چون امامزاده سیدلر در اهر، امامزاده سید ابراهیم در ورزقان، امامزاده سیدمحمد در نوجه مهر، امامزاده شاه قاسم در کلیبر و امامزاده زین الدین  در اهرو امامزاده های متعدد دیگراز نماد های معنوی وتوسعه گردشگری دینی میباشند که سالانه پذیرای هزاران نفر جهت زیارت آنها می باشد

قدیمی ترین پلهای کشور (پلهای خدافرین)درارسباران واقع شده اند

پل های تاریخی چون دو پل قدیمی خداآفرین که گفته می شود قدیمی ترین پل های ایران هستند، پل ونیار ( صفوی اهر)، حمام های قدیمی مانند حمام کردشت و بناهای قدیمی به ویژه بقعه شیخ شهاب الدین اهری و برج دوزال از جمله آثار تاریخی مهم این منطقه هستند.

“قانلی گول”منطقه ای در اهر که شاهد رشادت وازجان گذشتگی مردم این دیار در مواجهه با اشغالگران  روس می باشد

این منطقه همواره شاهد جنگ های خونین بوده است. چه در دروه صفوی که عثمانی ها در شهر اهر « قانلی گؤل » ـ‌ برکه خون ـ راه انداخته بودند و چه در دوره فتحعلی شاه قاجار که جنگ های ایران و روس اتفاق افتاد و عهدنامه های گلستان و ترکمانچای منعقد گردید و بخشی از سرزمین ایران مان از دست رفت و چه در جریان جنگ های جهانی اول و دوم که این منطقه از ایران به اشغال روسها درآمد. در جنگ جهانی دوم که شوروی به اشغال ایران دست زد، ابتدا از منطقه ارسباران با نیروهای زمینی وارد شد و همزمان هواپیماهای آن شهر اهر را بمباران کردند و بیش از 90 نفر از مردم این شهر کشته شدند.در واقع اهر اولین شهر ایران بود که در جنگ جهانی دوم و دقیقاً سوم شهریور سال 1320 توسط شوروی ـ متفقین ـ بمباران شد

اسداله سلطان اولین ارسبارانی بود که برای  عهدنامه ترکمانچای صفت ننگین بکار برد

در جریان جنگ های ایران و روس که عباس میرزا ـ ولیعهد فتحعی شاه ـ فرمانده جنگ بود،، این منطقه و شهر اهر مدتى‌ مرکز فرماندهى‌ عباس‌ میرزا بود و مردم مبارز ارسباران در جنگ با روسها رشادت های بسیاری بروز دادند. وقتی هم که عهدنامه های ترکمانچای منعقد شد، اسد اله سلطان از ایل حاج علیلوی قره داغ که 9 فرزندش در راه میهن شهید شده بودند، نزد عباس میرزا رفت که در 12 تن از فرزندان و نوادگانش نیز با او بودند. اسد اله سلطان به عباس میرزا اعلام کرد که حاضرم خود و این 12 تن نیز در دفاع از کشور شهید شوند ولی عهدنامه ترکمانچای منعقد نشود. اسد اله سلطان اولین کسی بود که از این عهدنامه با صفت « ننگین » نام برد.

 تقدیم 1200شهید در8سال دفاع مقدس افتخار مردم ارسباران

منطقه ارسباران در جریان جنگ تحمیلی 8 ساله و دفاع مقدس 1200 شهید تقدیم دین و میهن کرده است. از سال 1390 هر سال در این منطقه یادواره شهدای ارسباران برگزار می شود که ابتدا در اهر و سپس در کلیبروسال گذشته در ورزقان برگزار شد . در یادواره اول و در پیامی که از آیت الله نوری همدانی قرائت شد، نام اسداله سلطان نیز در این پیام امده بود.

ارسباران زادگاه فرهیختگان،اندیشمندان وعالمان دینی

شخصیت های بزرگی چون شیخ شهاب الدین اهری، علامه محمد تقی جعفری، ستارخان، میرزا طاهر خوشنویس، آیت الله حجت کوه کمری، قطبی اهری، کلنل محمد تقی خان پسیان، حکیم ابوالقاسم نباتی، عندلیب قراجه داغی، ساری عاشیق،‌آیت الله برقی، آیت الله نجفی، آیت اله شیخ احمد اهری ،میرزا جعفر قراجه داغی، محمد طاهر قراجه داغی از شخصیت های بزرگ این منطقه هستند. از شخصیت معاصر این منطقه می توان؛مرحوم پرفسوردکتر عیسی بایبوردی پزشک برجسته در رشته سرطان شناسی بخصوص سرطان خون،سرهنگ بایبوردی، پرفسور محمود آخوندی ( نخستین پرفسور حقوق و پدر دادرسی ایران )، علیرضا مدقالچی ( چهره ماندگار و رئیس انجمن ریاضی کشور) را نام برد.

ارسباران قطب علمی آموزشی

ارسباران یکی از مناطقی است که خوشیختانه در حوزه علمی ،پژوهشی وفرهنگی از جایگاه خاصی برخوردار بوده بطوریکه امروز بیش از یک سوم مدیران استانی به دیار سرسبز ارسباران تعلق داشته واکثر فرهنگیان وقضات دادگستری  استان بزرگ شده در این منطقه بوده اند وامروز افتخار دیگر ارسباران اینکه  این منطقه هم اکنون بیش از 15هزار دانشجو در مراکز اموزش عالی مشغول تحصیل هستند وهم اکنون دانشگاه ازاد اسلامی واحد اهر به عنوان دومین واحد دانشگاهی استان بعد از واحد تبریز بشمار می رود که با تلاش دکتر علی رضایی رئیس اسبق واحد اهر ورئیس فعلی واحد تبریز به جایگاه ویژه ای دست یافته هم اکنون بیش از نه هزار دانشجو وبالغ بریکهزار نفر هیئت علمی ،استاد مدعو وکارمند دارد که بعنوان بزرگترین مرکز اموزش عالی دولتی،وغیردولتی افتخاری بزرگ برای منطقه است .

ارسباران از مناطق 20گانه معدنی کشور وخصوصا معدن مس ،طلا

کوهستان های « قره داغ » در نیمه ی شمالی و « قوشاداغ» در نیمه ی جنوبی آن کشیده شده و قله های بلندی چون « کیامکی » با ارتفاع 3314 متر و « قوشاداغ » با ارتفاع 3150 متر در این رشته کوه ها واقع اند. گوشه ی شمال شرق این منطقه « گورادیز» تنها 140 متر ارتفاع دارد. در نتیجه ی فعالیت های آتش فشانی دوران سوم زمین شناسی، رشته کوه قره داغ از معادن مس سرشار است و معادن قابل توجه دیگری همچون طلا، سرب،‌ روی،‌ نفلین سینیت، آهن و… در آن وجود دارد. از معادن مهم مس در این زون که یکی از زون های 20 گانه ی معدنی کشور به حساب می آید، مس سونگون و مزرعه و از معادن مهم آهن در آن، معدن جویبند می باشد.

جنگلهای ارسباران میراث جهانی ثبت شده در سازمان بین المللی یونسکو

جنگل های ارسباران که میراث جهانی شناخته می شود و در سازمان یونسکو ثبت نیز شده است، یکی از مناطق جنگلی مهم کشور به حساب می آید. این منطقه از تنوع گونه های گیاهی و جانوری قابل توجهی برخوردار است. از برنج و انار و پنبه و زعفران و سماق تا گیلاس، زغال و ذرت و چغندرقند و گندم و لوبیا و عدس و از سیب و انگور و توت و هندوانه و تمشک و گلابی و زالزالک و انجیر در آن می روید.

نام افتخار آمیز ارسباران در پایتخت ایران اسلامی

نام ارسباران در اقصی نقاط کشورمان طنین انداز است .نام ارسباران حتی نام خیابان و فرهنگسرایی را در پایتخت کشورمان  به خود اختصاص داده است و با جنگل های همیشه سبزش جهانی نیز شده است.

ارسباران منطقه شجاعت است

اما زلزله سال 1391 ارسباران باعث شد که ارسباران با نگاهی تازه جهانی شد . زلزله 21 مرداد ابتدا با نام « اهر، هریس و ورزقان» خوانده می شد اما طولی نکشید که عنوان ارسباران و قره داغ در محافل علمی و خبری مطرح شد. زلزله در منطقه میانی ارسباران رخ داده بود و حدود 5 هزار کیلومترمریع از این منطقه را تحت تأثیر قرار داده بود. عنوان ارسباران وقتی زنده تر شد که پس از وقوع زلزله رهبر معظم انقلاب در سفری به این منطقه و بازدید از روستاهای تخریب شده و دیدار با مردم زلزله زده ی این منطقه فرمودند؛ « مردم مؤمن ارسباران که اکنون این منطقه دچار حادثه زلزله شده همواره به رشادت و شجاعت مشهور بوده اند». پس از آن بود که توجه به این منطقه از سوی مسئولان ابعاد تازه ای پیدا کرد و پس از آن بنرها های بسیاری با عبارت « ارسباران سرزمین شجاعت است» و « منطقه ارسباران، منطقه شجاعت است»، به نقل از مقام معظم رهبری در میادین شهرهای این منطقه در برابر دیدگان قرار گرفت .باتشکر از دوست عزیز وبرزگوارم جناب آقای جعفر خضوعی که در تهیه این نوشته ما را یاری کردند

واین نوشته را با اشعاری بسیار شیوا از حکیم ابوالقاسم نباتی شاعر و عارف بزرگ قرن سیزدهم که مدتی را در بقعه شیخ شهاب الدین اهری بیتوته کرده است، منطقه قراجه داغ ( ارسباران) و مقام شیخ شهاب الدین اهری را چنین به شعر آورده است به پایان می بریم:

 ای خوشا خاک قراداغ که خلد آئین است  بوسه گاه ملک ومهبط حورالعین است

عرش باآن عظمت بوسه کند برخاکش       زانکه آرامگه شیخ شهاب الدین است

(حسن بالاگر کارشناس ارشد تاریخ ایران)

منبع:اهر نما